Tarihi, Efsanevi ve Sembolik Şahıslar

2.2.2.3.1.

Âsaf

Doğu edebiyatında vezirin eş anlamlısı olarak kullanılan Âsaf, Süleyman peygamberin meşhur veziridir. Bu kişinin ilm-i simyâ gibi garip ilimlere hâiz olduğu söylenmiştir. Dîvân şiirinde Âsaf, fazilet, feraset, idare ve tedbir timsali olarak

anılmıştır.139 _{Aşağıdaki beyitte şâir, saf gönlünü zamanın şerefli Âsaf’ı yapıp hakikat}

vadisinde ortaya çıkacak sözlerin edasını görmesini ister; Pür-dilüñ idüp Āṣaf-ı zīşān-ı zamāna

Vādī-i ḥaḳīḳatde edā-yı süḫanı gör (17/5)

2.2.2.3.2.

Rüstem

Dîvân edebiyatında kahramanlık, yiğitlik, yenilmezlik sembolleri için kullanılan Rüstem, İran’ın ünlü destanı Şehnâme’de övgüyle bahsedilen bir

kahramandır.140 _{Emnî de şiirinde övgü için bir beyitte Rüstem’i örnek göstermiştir;}

Rezm-ārā-yı ᶜalı̄ -nām-ı maᶜālı̄ menḳabet

Şı̄r-i mıżmār-ı şecāᶜat Rüstem-i rūz-ı veġā (4/4)

2.2.2.3.3.

Hızır

Hızır, âb-ı hayat denilen suyu içtiği için ölümsüzlüğe erdiğine, bereketi temsil ettiğine ve kul sıkıştığında imdâdına yetiştiğine inanılan, bir görüşe göre peygamber, bir görüşe göre velî olan zattır. Efsanevi kişiliğiyle folklor, tasavvuf, halkın inanç ve

telakkilerinde geniş yer tutmuştur.141 _{Dîvân edebiyatında çeşitli yönleriyle karşımıza}

çıkan Hızır Dîvânda aşığa yardım eden kişi olarak anılmıştır. Emnî, bir beytinde hayret vadisinde yardımcısının Hızır olduğunu ifade etmiştir;

139 _{İskender Pala, a.g.e., s.33.} 140 _{İskender Pala, a.g.e., s.382.} 141 _{İskender Pala, a.g.e., s.204.}

66 Pey-mānde-gān-ı vādi-i ḥarmān-ı ḥayretüz

Ḫıżr-ı hidāyet ola meger dest-gīrimüz (30/3)

2.2.2.3.4.

Mecnûn

Bir Arap halk hikayesi olan Leyla ile Mecnûn dîvân şiirinde sıklıkla kullanılan birer mazmundur. İslam edebiyatlarında mesnevi konusu olarak kullanılan bu aşk hikayesinde Kays yani Mecnûn erkek kahraman, Leyla ise kadın

kahramandır.142 _{Çocuk yaşta birbirlerine aşık olurlar fakat kavuşamazlar. Leylâ ile}

Mecnûn’nun bu acıklı hikayeleri Emnî’nin şiirlerinde iki yerde geçmektedir. Sevgili, Mecnun gibi deli, dîvâne olmuş âşığın aşkı karşısında kayıtsızdır;

Ol leylī-i ḥüsn şūḫ ki bîgāne revişdür Mecnūn ṣıfat ᶜāşıḳ-ı dīvāne revişdür (12/1) Bulurdı nesḫ-i ser-encām-i Ḳays ṭabᶜımdan Beyāża çıḳsa eger ᶜışḳ-hā-yı rāz ālūd (13/2)

2.2.2.3.5.

Ferhâd ile Şîrîn

Ferhat ile Şîrîn hikayesi, İran edebiyatı mesnevi konular arasında önemli yer tutar. Bu hikayede geçen kahramanlardan biri Ferhât’dır. Ferhâd, Hüsrev adlı İran padişahının sevgilisi olan Şîrîn’e âşıktır. Şîrîn için bir mimar olan Ferhat’ın Bîsütûn dağını delmesi istenir. Edebiyatımızda özellikle sevgilisine kavuşmak için zorlu,

gerçekleştirmesi güç işleri göze alan bir kahraman olarak kullanılır.143 _Şîrîn

sevgilinin cilveleri, taş mizaçlı zahidleri bile aşkın Ferhâd’ı yapar denmiştir;

Zühhād-ı seng ṭıyneti Ferhād-ı ᶜışḳ ider

Şol cilveler ki şūḫuñ Şīrīn terümdedür (14/3)

142 _{İskender Pala, a.g.e., s.288.} 143 _{İskender Pala, a.g.e., s.152.}

67

2.2.3. Aşk

Arapça bir isim olan aşk, bir kimse veya bir şeye karşı duyulan aşırı sevgi ve bağlılık olarak tanımlanır. Maddî ve manevî olarak da adlandırabileceğimiz iki şekilde olur. Mânevi aşk dediğimiz hakîkî aşk, Allah aşkıdır. Bu aşkın temelini Cenâb-ı Hakk’ın “Ben gizli bir hazineydim, bilinmeyi arzu ettim, âlemi yarattım.”

kudsî hadisi oluşturur. Çünkü Allah’ı bilmek, tanımak aşkla olur, denmiştir.144 Maddî

olan aşk ise karşı cinse duyulan muhabbetin sonucu ortaya çıkar. Klasik edebiyatımızda işte bu aşk, basit ve çekici bir arzudan hastalık derecesine varan bir tutkuya dönüşür. Burada platonik bir zevk ve bağlı olma düşüncesi baskındır ve genel olarak maddî ve manevî aşk söz konusu olduğunda ağırlık manevi aşka

yönelir.145 Dîvân şiirinin işlediği bütün duygu ve konuların temelinde ‘aşk’ vardır.

“Divan şiirinin teşrifatınca aşk, şair için dışında kalınamaz mutlaka benimsenmesi ve terennüm edilmesi mecburi bir duygudur. Şairin aşk duygusunu şiirine mihver yapması kendini muhakkak âşık pozisyonunda göstermesi bu edebiyatın uyulması şart olan adabındandır. Dîvân şairliğinin yolu, en başta aşıklık

rol ve hüviyetini kabullenişten geçmektedir.”146 _{Klasik edebiyatta âşık, aşkın verdiği}

çile ve ıstırablar ile daima yaralıdır. Bu yaraya hiçbir tabib ilaç bulamaz. Zaten bulsa dahi âşık bunu kabul etmez çünkü o yaralı olduğu ölçüde sevgilisine bağlıdır;

Nā-ḳābil-i ᶜilāc-ı eṭibbā-yı dehrdür

Dāġ-ı nihān-ı ᶜışḳ devā nā-pezīrimüz (30/2)

Âşık kimseler çoğu zaman aşkı kendilerine rehber edinirler fakat Emnî aşk pirinin nasihatlarını istemez çünkü o hiçkimseyi aracı kılmadan korku vadisine girmiş çıkmıştır;

Pīr-i ᶜışḳuñ naṣḥ u pendī reh-nümūn olmaz bize Bī-tevessül vādī-yi evhāma girmiş çıḳmışuz (31/2)

144 _{Ethem Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri, Deyimleri Sözlüğü, Anka Yayınları, İstanbul 2004, s.65.} 145 _{İskender Pala, a.g.e., s.38.}

68 Toprak anâsır-ı erbaanın en aşağısındadır. Edebiyatımızda genellikle tevazûyu belirtmek için kullanılır. Emnî, bazı beyitlerinde kendini toprak seviyesinde görmüştür. Şair, aşk yolunun tozu, toprağı olduğunu söyledikten sonra bu mütevazi duruşun kendisini derd ehli kimseler arasında mümtaz ve seçkin bir makama erdirdiğini de ifade etmiştir;

Şu deñlü ḫāk-i pāy-i rāh-ı ᶜışḳ oldum ki gerd oldum İdüp taḥṣīl-i rifᶜāt ser-firāz-ı ehl-i derd oldum (39/1)

2.2.3.1. Sevgili

Sevgili, bütün dîvân içerisinde ya doğrudan ismi ile ya da ismi yerine şu kelimeler ile ifade edilmiştir; dilber, yâr, şûh, işver-ger, sanem, cemâl, şâh, dilâ, hûb, mehveş, dilber, dildâr, dil-ârâ, cânân, mehpâre, mehveş, büt, meh, nigâr. Bu kelimelerden bazıları sıfattır. Sevgili, ya doğrudan ismiyle ya da ay, güneş gibi unsurlara teşbih edilerek anlatılmıştır.

Sevgili âşık için çoğu zaman hayaldir ve âşık çoğu zaman onunla hayalinde konuşabilir;

Nādānlıḳ itme sen berā-yı ġam tevaffuḳ it Emnī ḫayāl-i dilber ile güft ü gūdedür (22/3)

Sevgilinin güzel yüzünü düşünen şairin bin parça olmuş gönlü ayna gibi parlamaktadır;

Dā'ima fikr iderüz naḳş-ı cemāl-i yāri

Dil-i ṣad-pāre-i āyine-i nūr eylemişüz (28/4)