VIII. asrın başlarında; Farsça kitaplar ise, X. yüzyılda meydana getirilmeye başlanmıştır. Bir rivayete göre, Kur’an Türkçeye bu yüzyılda çevrilmiştir. Kur’an’la başlayan yazılı İslâm kül-türü, İslâm âlimlerinin asırlar boyu devam eden çabalarıyla muazzam bir yazılı kültür hâline gelmiştir. İslâm medeniyetinde modern ilmin ortaya çıkmasına kadar mevcut olan ve toplumun ihtiyaç duyduğu hemen hemen bütün ilim alanlarında kitap yazılmıştır.
El yazma eserler, hem bilimsel ve sanatsal değerleriyle hem de kültürel mirası geçmişten günümüze taşıma özelliğiyle bir milletin sahip olabile-ceği en değerli hazinelerdendir. Bu-nunla birlikte sahip olduğu bilgi bi-rikiminin de göstergesidir. Böylesine değer taşıyan bu zenginliklerden en üst derecede faydalanabilmek için şüphesiz onları; bakım, onarım, tespit ve tertip ile hizmete sunmak gerekir. Tarihî ve kültürel miras çalışmalarıyla Türkiye’de referans alınan bir kurum hâline gelen Bursa Büyükşehir Be-lediyesi, mukaddes emanetlere uy-guladığı konservasyon çalışmalarını, yüzlerce yıllık geçmişi bulunan el yaz-ması eserlere de uyguluyor. Bu saye-de zamana direnmekte güçlük çeken, fizikî etkilere maruz kalıp, tahrip olan eserler, bundan yüzlerce yıl sonra da tarihe ışık tutmaya devam edecek. Muradiye Kur’an ve El Yazmaları Mü-zesinde yüzlerce yıllık geçmişi olan el yazması eserleri yoğun bakımdaki bir hasta gibi ele alıp, doktor titizliğiyle onları geleceğe taşıyan Sanat Tarihçi-si ve Konservatör Hüseyin Gürsel Bil-miş ile el yazması eserlere uyguladığı konservasyon çalışmalarını konuştuk.
Üzerinde çalıştığınız eserler neden önemli?
Bunlar el yazması ve çok nadir bulu-nan eserler. 1000 yıllık eserden tutun da 100 - 150 yıllık zaman dilimine ait eserlerin restorasyonu, tamiri ve pe-riyodik bakımlarının yapılması gere-kiyor. Bunlar hafıza. Her eserin kendi öyküsü var. Bazen öyle notlar oluyor ki bu eserlerde, tarihte hiç bilme-diğiniz bir olayın, bakıyorsunuz bir Kur’an-ı Kerim’in arkasına not edil-diğini görüyorsunuz. O bilgiyi oradan çıkarabiliyorsunuz. Bunlar toplumla-rın kültürleri. Kültürden öte, dediğim gibi hafıza. Bu eserler yok olduğunda, kaybolduğunda biz hafızamızı
kay-betmiş oluruz. Önemli olan, bir eser bize kadar gelmiş, atalarımız bize kadar ulaştırmış, biz bunlara bundan sonra ne yapabileceğiz, esas olan bu.
Çalışmada nasıl bir yol izliyorsunuz?
Müzeye gelen eserlerin ilk olarak konservasyonuna yönelik, müzede sergilenmeye hazır hâle gelmeden önceki işlemlerini yapmamız gere-kiyor. Buna kısaca eserin patolojik durumuna göre müdahale etme diye-biliriz. Bu aslında kitap doktorluğu. Dolayısıyla her hastanın doktora geliş amacı ve doktorun ona bakış yöntemi farklı olduğu gibi, buraya gelen kitap-ların da niteliği itibariyle, bizim onla-ra bakışımız da farklı oluyor. Yani her eski kitap bir hasta. Dolayısıyla onun hastalığının niteliğine göre müdaha-lede bulunmamız gerekiyor. Yani başı ağrıyan bir kitaba biyopsi yapamazsı-nız, özeti bu.
Mesela üç parçaya bölünmüş, her tarafı tahrip olmuş, tuttuğumuz yerin elimizde kaldığı bir eser vardı. Farklı yöntemleri uygulayarak eseri bütün hâlinde kurtarmış olduk. Her eserin durumuna göre özel uygulamalar ya-pıyoruz. 1000 yıllık eser paramparça oluyor, sırtı dağılmış oluyor, tamamen yıpranmış oluyor. Şiraze dediğimiz baş kısımları dağılmış oluyor. Bunlar eserin ömrünü kısaltan etkenler. 2-3 el değiştirdiğinde de eser iyice dağı-lıyor. Dolayısıyla bunların ivedilikle onarılması gerekiyor.
Bir eser ne kadar zamanınızı alı-yor?
Bu eserin bulunduğu duruma göre değişiyor. Örneğin 1 yılımı alan bir eser vardı. Kitap tamamen dağınıktı. Şirazesi yani sırt dikişi dağıldığı için bütün formaları ayrılmıştı. Her vara-ğın tek tek işlem görmesi gerekiyor-du. 60 formada 400’e yakın varak var. Yani 400 sayfa için ortalama bir sayfa-ya 3-4 kere işlem uygulamamız gere-kiyor. Eserin tamamı 1200-1500 arası müdahale görmüş oluyor. Bu sayfa müdahalesi, temizliği, onarımı, yırtık yerlerin onarımı, kirli yerlerin temiz-lenmesi, mantarlı bölgelere alkolle müdahale edilmesi, kurutulması, bunların hepsi ayrı ve uzun bir süreç. Esere uyguluyorsunuz, beklemeniz gerekiyor. Kurumasını bekliyorsunuz, yoksa o da eseri bozar. Aşama aşama çalıştım ve bir senemi aldı.
El yazmaları nasıl saklanmalı?
Bu eserin bulunduğu ortamla ilgili. Mesela modern anlayışta eserlerin kompakt raf sistemiyle kapalı ortam-da, 18-22 derece arası sıcaklıkta ve yüzde 55-60 civarında nem sağlayan bir ortamda bulunması gerekiyor. Bunları sağladığınız zaman eserde mikro organizma oluşumu meydana gelmeyeceği için ve toz, rutubet, ışık gibi fizikî olumsuz etkilere maruz kalmayacağı için daha uzun süre ko-runacaktır. Ortam kütüphanede farklı, müzelerde farklı. Ama uygun şartlar sağlanırsa, oranımı yapılan bir eserin 1000 yıl yaşayacağının garantisini veririm. Çünkü bize kadar yaşamış ve başından çok şeyler geçmiş. Kitap, ya-şadıklarını kendi söylüyor. “Beni bö-cekler yedi, beni mikro organizmalar yedi. Kötü kullandıkları için sayfala-rım tahrip oldu.” diye eser konuşuyor. Ama bakımı yapılıp, iki kapak arasına girdikten sonra 1000 yıl daha yaşar.
Büyükşehir Belediyesinin hassasi-yetini nasıl değerlendiriyorsunuz?
Bursa Büyükşehir Belediyesi bu konuda Türkiye’de öncü bildiğim kadarıyla. Normalde yurt dışında özel müzelerde gördüğümüz esere bakış, burada da var. Dolayısıyla eserin öne-mi bilindiği zaman onun problemleri-ne yöproblemleri-nelik çözüm arama noktasında da Belediye öncü oluyor. Bu konuda biz de elimizden gelini ortaya koymak için ne gerekiyorsa onu yapıyoruz. Kur’an ve El Yazmaları Müzesinin de bu açıdan önemi çok büyük. Bu hafızanın bir şekilde korunması gere-kiyor. Bunlar o hafızanın birer parça-ları. Amacımız, hastalıklı olanları da çok fazla müdahale etmeden yaşat-maya devam etmek. Bizim bu eserle-re müdahaledeki amacımız; biçimini, formatını tamamen değiştirmek gibi bir şey olamaz. Esere mümkün ol-duğu kadar az müdahale ederek bir çalışma ortaya koymak. Çünkü eski-den dünyada restorasyon üzerine bir görüş birliği vardı, şimdi konservas-yon denen bir anlayış var. Yani esere yaptığınız her müdahale eğer uygun değilse esere yüktür. Dolayısıyla sizin o esere mümkün olduğu kadar az mü-dahale etmeniz gerekiyor. Esere çok fazla yük bindirmeden onun ömrünü uzatmanız gerekiyor. Bizim de bu Müzede yaptığımız bu.
Y. Kenan Yetişen
B
u yıl, 12 Haziran-12 Temmuz günleri arasında kentimizde, Bursa Büyükşehir Beledi-yesi ile Bursa Kültür Sanat ve Turizm Vakfı (BKSTV) tarafından organize edilen 58. Bursa Festivali gerçekleştiriliyor. Bursa’mızın tarihî geçmişi ve köklü kültürel birikimi, şehrimize özgünlük kazandırması bakımından zengin bir alt yapıya sahiptir. Bursa Festivali’nin, ken-timizde görev alan yönetimlerce ülkemizin en eski ve köklü festivali olarak başarılı bir şekilde devam ettirilmeye çalışıldığını görmekteyiz. Gerek ulusal gerek uluslararası festi-val organizasyonlarınca tanınmış ve haklı bir saygınlığa erişmiş durum-dadır.Festival kelimesinin sözlük anlamına baktığımızda da şu ifadeleri görürüz. Festival; genellikle yerel bir topluluk tarafından belirlenmiş ve geleneksel olmuş gün ve tarihlerde kutlanan, yapıldığı yörenin simgesi hâline gelmiş etkinlikler bütünüdür. Bir diğer tanımlama da “Dönemleri, tari-hi, süresi, yapıldığı çevre, katılanların sayısı veya niteliği, programda yer alan eserler bakımından özel önemi olan konser dizisi veya sanat gösteri-si.” Daha detaylı tarifler bulunsa da bu iki tanımın konumuz hakkında yeterli bilgi vereceği kanaatindeyim.
Dilimize ilk kez, 1931 yılında İstan-bul’da toplanan İkinci Balkan Konfer-ansı dolayısıyla Beylerbeyi Sarayı’nda düzenlenen Balkan Oyunları Festivali ile girmiştir. Daha sonraları tiyatro, müzik, film, sanat, fotoğraf, tarımsal
ürün festivallerini izler olduk. Yukarıda belirtildiği gibi, pek çok kez yapılan festivaller içerisinde, halkın büyük bir kısmının ilgi gösterdiği halk oyunlarını sergileyen folklor gruplarının katıldığı festivaller ol-maktadır. Zamanla farkındalığı art-tırmak ve güncel gelişmelere ayak uydurmak amacıyla festival prog-ramlarında değişimler yapıldığı da görülmektedir.
Dilimize “folklor” olarak geçen yaban-cı kökenli bu sözcüğün, halk oyunları ile tanımlanma oluşumu özetle şöyle ifade edilebilir:
Folk=Halk, lore=bilim kelimelerinin birleştirilmesi ile oluşmuş, okunuş şekli ile de dilimize “FOLKLOR” olarak geçmiştir. Bu kelimenin ifade ettiği anlam; Halkın geleneğe bağlı
maddi ve manevi kültürünü ken-dine özgü metotlarla derleyen, araştıran, sınıflandıran, çözüm-leyen ve halk kültürü üzerinde değerlendirme yapan bir bilimdir.
Bir davranışın folklor olabilmesi için anonim olabilmenin yanında, zaman derinliğine de sahip olması gerekmektedir. Ne yazık ki, halk oyunları ve folklor, halk arasında aynı anlamda kullanılmakta, zaman zaman konuşmalarda sorunlar yaşanmasına da sebep olmaktadır. Halk oyunları,
folklorun içinde yer alan faktörle-rin bir ögesi olup, bir ulusun duygu ve düşüncelerine dayalı, hareke-tin, ritmin, müziğin ve kostümün birleşmesidir. Düğünlerde, dinî ve millî bayramlarda, yaylaya çıkış ve inişlerde, festivallerde vb. yerlerde
oynanmaktadır.
Dans ya da oyunlar, insanın varoluşu-na yakın bir tarihe sahiptir. İlk zamanlar inanç gereği yapılırken, daha sonraları eğitim ve eğlence amacıyla yapılır olmuştur. M.Ö. 2000 yıllarına ait bir belgede, Hunlara gelin giden Çinli’nin, “Davulu döverler her gece, güneşler doğana dek dönerler.” ifadesi, Orta Asya’daki atalarımızın bu konudaki davranışlarını anlatır. Eski Mısır mezarlarında bulunan resim-lerde inanç amaçlı yapılan figürlere rastlanır. Eski Yunan’da da hemen her yaşta yapılan bir dansın bulunduğu belgelenmiş, yine aynı şekilde Afrika ve Amerika kıtalarında yaşayan halk-ların da anlam içeren dansları olduğu bilinmektedir.
19. yüzyıldan itibaren dünyanın çeşitli ülkelerinde farklı milli-yetçi projeler geliştiren entelek-tüeller, toplumsal mühendislik çalışmaları yürütürken, önceliği geleneksel kültürü keşfetmeye yönelik araştırma ve derlemelere vermişlerdir. Çevremizde bulu-nan ülkelerde bu konuda yapılan çalışmalara göz atmakta yarar var fikrindeyim:
- 1819 yılında Avusturya Monarşi-si’nin emriyle Bohemya’da halk dans-ları kayıtdans-ları başlamış, halk kültürünü bilinçli bir şekilde işleme ve sahneye koyma, ilk kez 1895’te Çek-Slovak Etnografik Sergisi’nde olmuştur - Bulgaristan’ın 1878’de özerklik kazanmasının ardından, millî birliği, kimliği araştırma ve derleme