Doç. Dr. Derya HEKİM Bursa Uludağ Üniversitesi, İİBF, İktisat Bölümü deryay@uludag.edu.tr
…. adına barış birliği (foedus pacificum) diyebileceğimiz ve de barış anlaşması(pactum pacis)’ndan farklı olarak özel mahiyette ülkeler arasında bir birlik olmalıdır. Aradaki fark ise barış anlaşması sadece bir savaşı bitirirken;
barış birliği sonsuza kadar savaşı bitirir.
Immanel Kant (1795)
GİRİŞ
20 yy’ın başı ülkelerin kıyasıya çatıştıkları bir dönem olarak tarihe geçmiştir. I. Dünya Savaşının hemen ardından harap olmuş ekonomilerine destek sağlamak isteyen ülkeler birbirleri ardına korumacılık önlemlerine başvurmuşlardır. Misillemelerle devam eden bu süreçte Dünya ticareti yaklaşık olarak %65 daralmış ve ekonomiler bu çatışmalar altında II. Dünya Savaşına doğru sürüklenmişlerdir.
II. Dünya Savaşı sonrası ise ülkeler daha kooperatif adımlar atmışlardır.
Kant’ın ebedi barış felsefesinin uzantısı olarak uluslararası liberal sistem, çatışmayı önlemek adına ülkelerin uluslar üstü kurumlar ve anlaşmalarla birbirlerine bağlanması ile şekillenmiştir. Bu kapsamda ticaretin serbestleştirilmesi amacıyla 23 ülke 1947 yılında Gümrük Tarifleri ve Ticaret Genel Anlaşması(General Agreements on Tariffs and Trade, GATT)’nı
68
Çok Taraflı Ticaret Sistemine Tehditler Ve Dtö 2.0
imzalamışlardır. Parasal alanda Bretton Woods (IMF ve Dünya Bankası) ve Birleşmiş Milletler(BM)’de sistemin diğer unsurlarıdır.
GATT ticaretin serbestleştirilmesini hedefi ile geçici statüde kurulmuştur.
Müzakere turları ve bu turların sonunda varılan anlaşmalar sonucunda tarife indirimleri gerçekleştirilmiştir. Bu kapsamda yedi tane müzakere turu yapılmış, sekizinci tur olan 1994 Uruguay Turunda GATT, Marakeş Antlaşması ile daha kurumsal bir yapı olan Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ)’ne dönüşmüştür.1
GATT/DTÖ çok taraflı ve kurala bağlı bir ticaret sistemi oluşturmuştur.
En önemli ilkesi ise ayrımsız ticarettir.2 Bir ülke başka bir ülkeye bir tarife imtiyazı sağlıyorsa bunu diğer tüm DTÖ üyelerine sağlamalıdır. Gelişmekte olan ülkeler “özel ve farklı davranış (special and differential treatment)” ilkesi kapsamı altında bazı tarife indirimlerinden muaf tutulmuştur. Bu uygulama gelişmekte olan ülkeleri müzakere masasına oturtabilmek için o dönemde gerekli görülmüştür. Bhagwati vd. (2014)’ne göre çok taraflı ticaret sisteminin asıl başarısı gelişmekte olan ülkeleri ticaret sistemine entegre edebilmesidir.
GATT/DTÖ’de oybirliği ile karar alınmaktadır. Müzakere turunun sonuçlanması ve karara varılması halinde ülkeler alınan kararların tamamını kabul etmiş olmaktadır. Bu durum karar alma süreçlerini uzatırken ülkeleri kararın çıkması için bazı tavizler vermeye de zorlar.3
GATT/DTÖ’nün en önemli unsurlarından biri ise Anlaşmazlıkları Çözüm Organıdır (Dispute Settlement Body, DSB). Şikayetleri olan ülkenin başvurusu ile başlayan süreç bağımsız jürilerin atanması ve rapor bildirmesi ile sonuçlanmakta, aksine konsenus olmadığı takdirde rapor kabul edilmektedir.
Bu sayede ülkelerin diğer ülkelerle ilgili şikâyetlerinin bir ticaret savaşına dönüşmeden çözümlenmesi hedeflenmektedir.
Çok taraflı ticaret sistemi -GATT/DTÖ- ticaretin serbestleştirilmesine katkı sağlamış, tarife oranları Dünya’da ortalama olarak %5’lerin altına
1 Dünya Ticaret Örgütü’nü kuran Marakeş Antlaşması mal ticareti ile ilgili hükümlerin olduğu GATT anlaşmasını ekine almıştır. Ayrıca anlaşmanın eklerinde Hizmet Ticareti Genel Anlaşması (GATS), Ticaretle Bağlantılı Fikri Mülkiyet Hakları Anlaşması (TRIPs), Anlaşmazlıkların Halli Kural ve Yöntemleri Hakkındaki Mutabakat Metni, Ticaret Politikalarını Gözden Geçirme Mekanizması, Çoklu (Plurilateral) Ticaret Anlaşmaları (Sivil Uçak Ticareti Anlaşması, Devlet Alımları Anlaşması, Uluslararası Süt Ürünleri Anlaşması, Uluslararası Sığır Eti Anlaşması) yer almaktadır. Kısaca GATT sadece mal ticaretini kapsarken, DTÖ daha geniş kapsamlıdır.
2 Ayrımsız ticaret; en çok kayırılan ülke kuralı (most favoured nation) ve ulusal davranış ilkeleri ile sağlanmaktadır. En çok kayırılan ülke kuralı; bir ülkenin bir ticari partnerine tarife indirimi yapması halinde diğer DTÖ üyelerine de tarife indirimi yapması gerekliliğini ifade etmektedir. Bunun bir istisnası Bölgesel Ticaret Anlaşmalarıdır (Madde 24). Ulusal davranış ilkesine göre ise bir ülke yerli mallarla ithal mallar arasında vergi, standart vb. hiçbir farklı uygulamaya gidemez.
3 DTÖ literatüründe bu durum “single undertaking” olarak bilinir.
69
Doç. Dr. Derya HEKİM
düşmüştür. 1980’lerden sonra liberalleşmenin hızlanması ile de birlikte Dünya ticareti hızla artmıştır (Bkz. Şekil. 1). 1980’den 2018’e artış yaklaşık 9 kat olmuştur. Bu süre içinde birçok ülke daha liberal ticaret sistemini tercih etmiş ve DTÖ’ye katılmıştır. DTÖ’nün bugün 164 üyesi bulunmaktadır ve bu üyeler Dünya ticaretinin yaklaşık olarak %98’ini oluşturur.
Şekil.1 Dünya Ticaretinin Gelişimi (Milyar ABD $)
Kaynak: WTO Statistics
Ancak son dönemde çok taraflı ticaret sisteminin değişen küresel sorunları çözmekte yetersiz kaldığı daha fazla tartışılmaktadır. Bu sorunların çözümü ve daha sıkı kurallarla bağlanan ticaret ilişkileri kurmak için ülkeler, Bölgesel Ticaret Anlaşmaları (BTA) imzalamaya başlamışlardır. Ticaretin çok taraflı yapıdan çıkıp ikili yapıya dönüşmesi, çok taraflı ticaret sisteminin sonu mu geldi sorularının daha fazla sorulmasına neden olmuştur. Buna ek olarak, ABD ve Çin arasındaki ticari gerilimler ve DTÖ’nün bu konuda yetersiz kalması da eleştirilmiştir.
2018 yılının ortasında Avrupa Birliği (AB), DTÖ’nün yenilenmesi için bir çalışma başlatmıştır. Yine Kanada benzer düşünen ülkelerle bakanlar düzeyinde bir konferans düzenlemiş ve DTÖ’nün reformu masaya yatırılmıştır.
Kasım 2019’da ise Çin 34 DTÖ üyesi ile birlikte bu konunun tartışıldığı bir toplantı düzenlemiştir. Çok taraflı ticaret sistemi bu şekilde stres altında iken Covid-19 salgını patlak vermiş ve DTÖ koordineli bir tutum sergilememekle kendini eleştirilerin odağında bulmuştur. Bu analizde öncelikle çok taraflı ticaret sistemi önündeki üç önemli tehdit değerlendirilecektir. Buradan çıkarılan derslerle DTÖ’nün yeniden yapılandırılması tartışılacaktır.
0 5000 10000 15000 20000 25000
1948 1952 1956 1960 1964 1968 1972 1976 1980 1984 1988 1992 1996 2000 2004 2008 2012 2016 2020
70
Çok Taraflı Ticaret Sistemine Tehditler Ve Dtö 2.0