1973 tarihli Katma Protokol, Ankara Antlaşması’nda yer alan hükümlerin artık pratiğe dökülerek uygulanmasını hedefleyen bir anlaşmadır. Burada hazırlık döneminden farklı olarak yükümlülükler tek taraflı değildir. Yükümlülükler geçiş döneminde karşılıklı olmaktadır. Protokol ile beraber artık bir taraftan Topluluk Türkiye’ye karşı yükümlülük altına girmekte, diğer taraftan Türkiye’nin Topluluğ’a karşı yükümlülükleri başlamaktadır.
Türkiye’nin Protokolden kaynaklı yükümlülükleri;
Türkiye, üye ülkeler arasında yapılan ve önemli ithalat ürünlerine uygulanan gümrük vergileri ile buna yakın etkili diğer vergiler, on iki yıl süre içinde kadameli olarak Katma Protokolün imzalanıp, yürürlüğe girmesi ile indirecektir. Rekabette etkisi az olan ürünlere ait gümrük vergileri ve eş etkili diğer vergiler ise yirmi iki yıllık süre içerisinde kaldırcağının taahhütü altına girmiştir. Türkiye’nin yükümlülük altına girdiği kollar, daha çok sanayi, tarım ve diğer sektörlerden oluşturmaktadır. İki taraf arasında sanayi ürünlerindeki serbest dolaşımın sağlanması için gümrük vergileri ile eş etkili vergilerin ve resimlerin kaldırılması, Türkiye’nin birlik tarafından üye olmayan üçüncü devletlere karşı uygulanan Ortak Gümrük Tarifesine uyumu ve kotaların kaldırılması ile ilgili hükümler Protokolün 7-35. Maddeleri arasında düzenlenmiştir. Protokol ile belirlenen 22
45
yıllık indirim listesinin içeriğini, daha çok topluluğun rekabet gücünün yüksek, Türkiye’nin ise rekabet gücünün düşük olduğu ve teknoloji yoğunlu ürünler kapsamakta, 12 yıllık indirim listesinde ise Türkiye’nin rekabet gücü yüksek, birliğin ise rekabet gücü düşük olan ve emek yoğunlu ürünler oluşturmaktadır. Tarım ürünlerinde ise, iki taraf arasında serbest dolaşım ve Türkiye’nin Topluluğ’un ortak tarım politikasına geçmesi ve uyumu için kademeli olarak yirmi iki yıllık süre belirlenmiştir. Ayrıca Türkiye’nin bu süreler içerisinde Topluluğ’a ait ortak gümrük tarifesine uyumu da yükümlülükler içerinde değerlendirilmektedir. Topluluktan yaptığı tüm ithalatta miktar kısıtlamalarını, ithalat teminatlarını,gümrük benzeri resim ve harçları 22 yıl içinde kaldırmış olacaktır. Bununla birlikte Protokol’de öngörülen, koruyucu nitelikte yeni kota koyma hakkına sahipti (Dura ve Atik, 2007: 486).
Katma Protokol ile Türkiye-AET arasında amaçlanan gümrük indirimleri, 12 yıllık süre içinde kademeli olarak sıfırlanacaktır. Bunun için belirlenen gümrük indirim takvimi ve takvimde belirlenen tarihlerde yapılacak indirimler şu şekildedir.
46
Tablo 3: Katma Protokol Uyarınca Hedeflenen Gümrük İndirimleri Takvimi
12 yıllık Gümrük İndirim Oranı % 22 Yıllık Gümrük indirim Oranı % Tarih Yıllık Toplam Tarih Yıllık Toplam
1.1.1973 10 10 1.1.1973 5 5 1.1.1974 - 10 1.1.1974 - 5 1.1.1975 - 10 1.1.1975 - 5 1.1.1976 10 20 1.1.1976 5 10 1.1.1977 - 20 1.1.1977 - 10 1.1.1978 10 30 1.1.1978 - 10 1.1.1979 10 40 1.1.1979 5 15 1.1.1980 10 50 1.1.1980 - 15 1.1.1981 10 60 1.1.1981 - 15 1.1.1982 10 70 1.1.1982 - 15 1.1.1983 10 80 1.1.1983 5 20 1.1.1984 10 90 1.1.1984 - 20 1.1.1985 10 100 1.1.1985 10 30 1.1.1986 10 40 1.1.1987 - 40 1.1.1988 10 50 1.1.1989 - 50 1.1.1990 10 60 1.1.1991 10 70 1.1.1992 - 70 1.1.1993 10 80 1.1.1994 10 90 1.1.1995 10 100 (Kılıç, 2005: 270).
1973 yılında Topluluk ile Türkiye arasında kabul edilen protokol hükümlerine göre gümrük birliği, on iki yılda oluşturulmak istenmiştir. Fakat iki taraf içinde rekabet, yeni kurulacak sanayi sektörlerinin korunması, bu kolların teknolojik imkanlarla daha da geliştirme ve ileriye taşıma düşüncesi gibi sebepler, gümrük birliğinin geç oluşturulmasına ve Türkiye’nin 1996 tarihinde üye olmasına neden olmuştur.
47
Avrupa Ekonomik Topluluğu’nun Protokolden kaynaklı yükümlülükleri;
Katma Protokol’ün uygulanması ile beraber Topluluğ’un yükümlülükleri, daha çok sanayi ve tarım alanları başlığı altında toplanmaktadır. Katma Protokol’ün 9.maddesi, topluluğun yükümlülüğünü belirtilmektedir. Topluluk, protokolle beraber, Türkiye menşeili ürünlerin ithalatında gümrük vergileri ile benzer etkili vergi veya resimleri kaldırmaktadır. Topluluk KP’nin yürürlük tarihi olan 1973’ü beklemeden sanayi mallarına uyguladığı gümrük vergilerini, 1 Eylül 1971’de dört istisna dışında sıfırlamıştır. İstisnalar: Pamuk ipliği, diğer işlenmiş pamuklu dokumalar, bazı petrol ürünleri ve yün veya ince hayvan tüyünden yapılan düğümlü ve sarmalı halılardır (Kılıç, 2005: 267). Bu sayılan ürünler dışında diğer mallarda, Topluluk üyelerinin oluşturduğu geniş pazar imkanlarından, gelişmekte olan Türkiye ekonomisi yararlanmaya başlayacaktır. Bu dört istisnadan petrol ürünleri için Topluluk, sıfır gümrüklü 200.000 tonluk bir tarife kontenjanı açmıştır. Diğer üç üründe gümrükler, 12 yıllık dönemde sıfırlanmak üzere %25’lik dilimler içinde indirilecektir (Katma Protokol, Ek-1 Md.1). Pamuk iplikleri, diğer pamuklu dokumalar ve yün veya ince kıldan mamül makine halıları itibariyle belirlenen tarife kontenjanları, Tamamlayıcı Protokol yanında Genel Tercihler Sistemiyle de çeşitli artırımlara uğramış ve 1 Ocak 1995 tarihinde tamamen ortadan kaldırılmıştır (Karluk, 2007: 456-457). Özellikle Türkiye’nin ihracatında en çok payı olan tekstil ürünleri ithalatında, 12 yıllık bir dönemde kademeli olarak yapılacak gümrük vergisi indirimleri ihracatı olumsuz etkilemektedir. Topluluk, Türkiye’ye tarım ürünlerini serbest şekilde gönderebilecektir. Genel olarak Topluluk, Katma Protokolden kaynaklı yükümlülüklerini yerine getirmeye çalışmış ve Türkiye Topluluğ’un oluşturduğu piyasaya, sanayi ve tarım ürünlerinin bir çoğunu ihraç etmeye başlamışır. Ancak, 1983- 1994 döneminde Topluluk, Türkiye’ye yönelik bir çok taahhüdünü yerine getirmemiştir. Bunlar; IV.Mali protokolü işletmemiştir. 1986 iş gücü serbest dolaşım şartını kaldırmıştır, tekstil ürünlerinde Türk ürünlerine tarşı kota sistemini sürdürmüştür, Türk ihracatına karşı, özellikle “anti-damping” uygulamaları yaparak, Türk ihracatçısının zarar görmesine neden olmuştur (Manisalı, 1994:33).
Katma Protokolde, Türkiye ile Topluluk arasında önemli olan ve yükümlülükler getiren bir başka konu ise iş gücü, emek ve sermaye faktörleridir. İki taraf için iş gücünün serbest dolaşımı, belirli bir takvime göre kademeli olarak gerçekleştirilecektir. Fakat protokolün iş gücü ile ilgili maddesinin işlemesinde zorluklar yaşandığından bu konu
48
Topluluk-Türkiye arasında problem yaratmıştır. Sermaye de ise, özel sermayenin yeniden düzenlerek iyileştirilmesi ve Topluluk ile Türkiye arasında sermayenin hızlı ve basit bir şekilde dolaşımının sağlanması konusunda Türkiye yükümlülüklerini yerine getirecektir.
Katma Protokol ile ulaşılmak istenen amaç, Türkiye ile Avrupa Ekonomi Topluluğu arasında Gümrük Birliğini oluşturmak ve netleştirmektir. Oluşturulmak istenen Gümrük Birliğinin koşulları sağlandıktan sonra, artık Türkiye de diğer birlik ülkeleri gibi, Ortak Gümrük Birliğine girecek ve imkanlarından faydalanacaktır. Bu ikili ilişkilerde malların, kişilerin, sermayenin, hizmetlerin serbest dolaşımı, ticaret politikası, tarım politikası, fikri, sınai ve ticari mülkiyetin korunması gibi alanlarda AET mevzuatına uyum gözetilmiştir (Özen, 2002: 18).