2.3. TANENLER
2.3.3. Tanenlerin Kullanım Alanları
Çeşitli kaynaklardan elde edilen tanenler, birçok endüstriyel kullanım alanına sahip olması yanında halk arasında da çeşitli kullanım şekilleri mevcuttur. Tanenli bitki, kök, kabuk, meyve ve yapraklar eski çağlardan beri ham derinin işlenmesinde kullanılmaktadır. Ayrıca antimikrobiyal özellikleri sebebiyle ilaç yapımında da değerlendirilmektedir. Tanenlerin daha birçok kullanım alanı bulunmaktadır ve bunları aşağıdaki başlıklar altında sınıflandırabiliriz.
2.3.3.1. Tanenlerin Sepi Maddesi Olarak Kullanılması
Bitkilerle deri tabaklamanın ilk defa Babilliler tarafından yapıldığı ve en eski tabaklama şekli olduğu bilinmektedir. Daha sonraları deriyi tabaklayan maddenin tanen olduğu anlaşılmıştır. Bu yüzden eskiden beri kaynaklarda, tanenlerle dericilik birlikte ele alınmıştır. Tanen deriye esneklik, dolgunluk ve dayanıklılık verir [51].
Ham deriyi işlenmiş deri haline getiren ve içlerinde önemli sepileyici madde bulunan bitkisel maddelere “Bitkisel Sepi Maddesi” denilir. Sepi deyimi ham derilerin tanenli maddeler yardımı ile kullanılabilir bir deri haline çevrilmesi amacıyla yapılan tabaklama işleminde sanayiciler tarafından kullanılmaktadır. Yapılan bu işleme de sepileme denilmektedir [52].
Bütün bitkisel sepi maddeleri su ile kolloidal bileşikler oluştururlar. Bunların içindeki her bir erimiş sepileyiciyi madde parçacığının büyüklüğü birbirinden çok farklı olabilir. Ham deri üzerine sepileyici etkiyi ancak çözeltiler yapar. Dericilik tekniğinde hiçbir zaman tamamen sepileyici maddeden ibaret olan saf çözeltilerle çalışılmaz. Deri yapmada kullanılan sepi materyallerinin eriyiklerinde sepileyici maddelerle birlikte az veya çok miktarda suda erimiş olan sepilemeyen maddeler de bulunur. Tuz veya asit ilavesi ile sepileyici maddeler bu eriyiklerde pıhtılar halinde çökeltilirler. Bu arada önce, büyük parçalar halinde erimiş olan sepileyici maddeler tuz veya asit ilavesine devam edildiği takdirde de küçük parçalar halinde erimiş olan sepileyici maddeler çökeltilirler. Büyük parçacıkların ham deri ile bileşik yapmaya karşı çok kuvvetli istekleri vardır. Bu nedenle bir sepi maddesi eriyiğinin içinde büyük sepileyici madde parçacıkları bulunmasının sepileme olayında büyük rolü vardır. Ham derinin sepilenmesinde önce, kullanılmış ya da çok hafif hazırlanmış bitkisel sepi çözeltileriyle işe başlanır, daha sonra bu çözeltilerin konsantrasyonu yavaş yavaş yükseltilir [53]. Hayvan derilerinde kollagen adı verilen proteinler bulunur. Deriler kaynatılırsa bu proteinler eriyerek tutkala dönüşürler. Derilerin kurutulması durumunda sertleşir. İşlem görmeyen derilerde bakteriler hızla çoğalır. Bu tip deriler önce kokarlar sonra havanın etkisiyle çürür ve kullanılmaz duruma gelir. Tanenler deri lifleri arasından atılan şekilsiz proteinlerin yerine geçerek; deriyi bozulmaz duruma getirmek, dış etkilere karşı korumak, dayanıklı hale getirmek, dolgun, yumuşak deri elde etmek, derileri ekonomiye kazandırmak ve hidrofobik özellik kazandırmak amacıyla kullanılırlar. Deriye dolgun ve sıkı bir cilt kazandırır. Işık haslığını artırır ve boyamada homojenlik verir [54].
Deri sanayinde bitkisel tanenler;
• 75-85oC termal stabilite sağlamaları
• Baskı tutma ve şekil alma yeteneklerinin iyi olması
• Hava ve su buharı geçirgenliklerinin iyi olması nedeniyle giyim hijyeni sağlamaları
• Doğal bir his vermeleri
• Deriyi doldurma yeteneklerinin iyi olması • Aşınma dayanımlarının iyi olması
• Biyolojik parçalanabilirliğinin Cr’a göre daha iyi olması nedeniyle tercih edilmektedirler [55].
2.3.3.2. Tanenlerin Tutkal Yapımında Kullanılması
Tanenlerin kimyası, makromoleküler olarak reaktivitesi ve yapıştırıcı oluşumunun teknolojisini içerecek şekilde kapsamlı olarak Pizzi ile Porter ve Hemingway tarafından tanımlanmıştır. Bir yapıştırıcı olarak tanen kullanmanın zorluğu, viskozitesinin tutkallarda gerekli olan düzeyden çok yüksek olmasıdır. Yüksek viskozite, ekstraksiyon esnasında tanen çözeltisi ile sakız gibi maddelerden (suda çözünmüş karbonhidratlar) ileri gelmektedir [56].
Yapılan çalışmalarda, kontrplak ve diğer odun kompozitlerinin üretiminde odun yapıştırıcıları olarak bitkisel tanenlerin (büyük ölçüde mangrove türü) uygunluğu denenmiştir. Tanen yapıştırıcılar Güney Afrika’da geniş ölçüde, Avusturalya ve Yeni Zelanda’da ise sınırlı ticari uygulamalara sahip olsa da kullanılmıştır. Diğer ülkeler tanen yapıştırıcılarını denerken, bu ülkeler kebraho, akasya ve akçaağaçtan elde edilen tanenlerin bu sistemlerde ticari kullanımını yapmaya başlamışlardır [56], [57].
Kontrplak, parça tahta ve ince tabakaların yapıştırılmasında çam kabuğu tanenlerinin kullanılmasında son yıllarda gelişmeler olmaktadır. Burada tanenler kısmen rezorsinol ile yer değiştirmek için kullanılmıştır [57], [58]. Daha sonraları başarılı formülasyonlar, çam tanen ekstraktlarının kullanılmasında gelişmiştir [57].
2.3.3.3. Tanenlerin Boya Yapımında Kullanımı
Tanenin boya yapımı ve boyacılık işlerinde kullanılması da çok eski tarihlere dayanmaktadır. Sülfür ve sülfür bileşiklerine dayanıklı boyaların ile kökboyası olarak bilinen boyaların yapılmasında tanenler kullanılmaktadır. Hidrolize olabilen tanenler çok özel şartlar altında sülfür bileşiklerine daha dayanıklı olmayı sağlar [59].
Tanen, ipek kumaşların boyanmasında fiksatör olarak kullanılmaktadır. Örneğin Bursa’da kadın yazmalarının boyanmasında mazı taneninden faydalanılmaktadır [60]. Tanenin bir diğer kullanım yeri de mürekkep imalidir. Nitekim eski Mısırlılar zamanından beri mürekkep imalinde mazı taneni, demir bileşikleri ile birlikte kullanılmıştır. Hidrolize olabilen tanen türlerinin bir bileşeni olan gallik asid, demir tuzları ile renkli metal kompleksleri oluşturma özelliğinden dolayı mürekkep yapımında yer almıştır [59], [61].
2.3.3.4. Tanenlerin Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı
Doğuda eski tarihlerde çeşitli mazı türleri fazla miktarda sepi maddesi ihtiva ettiğinden tıpta ve endüstride büyük ölçüde kullanılmıştır. Nitekim M.Ö. 400-500 yıllarında Asya ve Yunan mazılarının tıbbi maksatlarla kullanılmış olduğu anlaşılmaktadır. Mesela Yunanistan’da Hipokrates ve Theophrates tarafından mazının o tarihlerde tıpta kullanıldığı bilinmektedir [60].
Geleneksel halk ilaçları olarak kullanılan bitkilerin çoğu tanenleri ihtiva etmektedir. Bugün Avrupa ve Kuzey Amerika’da da bitkisel ilaçlarla tedavi yaygınlaşmıştır. Bitkilerle tedavi oranı oldukça yüksek ve uzun ömürlü olmaktadır. Bitkilerle tedavi aynı zamanda modern eczacılıkta da yer almış durumdadır [62].
Son zamanlarda doğu ilaç bitkileri için değişik tanenler izole edilmiş ve dikkatler bu izole edilen tanenlerin farmakolojik incelemelerine verilmiştir [59], [63].
Tanenler sahip oldukları özelliklerden dolayı veteriner hekimlikte pek çok alanda kullanım alanı bulmuşlardır. Tek başına ya da nişasta, talk veya beyaz kille karıştırılarak pomat şeklinde eksudatlı deri hastalıklarında, dış kulak yangısı ve dekubitus’ta; %2- 8’lik çözeltisi dezenfektan ve astrenjan olarak mastitte kullanılmıştır. Seyreltik (%0,5) çözeltisi lavaj tarzında vajinit, endometrit ve enteritlerde ve ayrıca oral yolla toz, hap, bol, jelatin kapsül ve çözeltileri iç organ kanamalarına karşı kullanılmıştır [64].
Tanenlerin biyolojik ve farmakolojik aktiviteleri; enzimler, virüsler, bakteriler ve mikroorganizmalara karşı etkileri geniş ölçüde incelenmiştir [57], [63], [65]. Gallik asid ve gallotanen içeren Limonium axillare bitkisinin alkol ekstraktı bakterilere karşı karakteristik bir antimikrobial aktivite göstermiştir [65]. Linderae umbellate Ramus’un ham ekstraktının anti-sindirim ve anti-ülser aktiviteleri incelenmiştir [63].
Türk halk tıbbında kabız tedavisinde Quercus robur ve Q. vulcanica’ nın genç dallarının kabukları 0,5 g dozda günde birkaç defa hap halinde veya infüzyon (%3-6) şeklinde kullanılır. Haricen, boğaz hastalıklarında, infüzyonu ile gargara yapılır. Alkoloitler, bakır ve kurşun tuzları gibi ağır metaller ile zehirlenmelerde meşe kabuğu veya mazı ile hazırlanmış infüzyonlar kullanılmaktadır. Q. cerris ve Q. ithaburensis subsp. macrolepis’ in kabuğu soyulduktan kavrulmuş olan palamutun toz edilmesiyle elde edilen palamut kahvesi, midevi hastalıklar ve kabız tedavisinde kullanılmaktadır. Ayrıca meşe palamutu halk arasında antidiyabetik olarak kullanılmaktadır [66].
Tanenler içerisinde yer alan ellajik asit kan pıhtılaştırıcı olarak kullanılabilmektedir. Ayrıca ellajik asidin kan basıncını düşürücü yönde etkileri de mevcuttur. Taninlerin diğer bir üyesi olan tannik asit ise böcek ve yılan zehirlerine karsı panzehir olarak kullanılabilmekte, bunun yanı sıra serum lipit düzeyini düşürmekte, insülin salgılanmasını düzenleyici etkide bulunmakta, bağışıklık sistemini kuvvetlendirici yönde etki yapmakta, mite alerjisine karsı koruyucu etki göstermekte ve yanık tedavilerinde kullanılmaktadır. Ancak taninlerin belirtilen bu özellikleri laboratuvar ortamlarında kobaylar üzerinde denendiğinden yaygın kullanıma geçebilmesi için klinik bulgularla desteklenmeye ihtiyaç göstermektedir [67].
2.3.3.5. Tanenlerin Diğer Kullanım Alanları
Tanenler, demir ve diğer metallerle şelatlar oluşturabilirler. Tannat olarak bilinen bu şelatlar çözünmediği gibi metal yüzeyini kaplayarak korozyon inhibitörü olarak davranırlar [59].
Tanen ekstraktları, sıvı kayıplarını önleyerek petrol kuyusu duvarlarında açılan delikleri kapatırken, matkabı yağlamak ve soğutmak için uygun viskozite karakteristiklerine sahip uniform çamur oluşturmada kullanılmıştır [57], [59]. Tanenler seramik ve çimento endüstrisinde de kullanılabilirler [59].
Kondanse tanenler polifenolik karakterlerinden dolayı plastik ve ilişkili endüstrilerde kullanılan fenollere potansiyel alternatiflerdir. Bitkisel tanenler, formaldehit ile tepkime verdiği zaman iyon değiştirici reçine olarak da kullanılabilirler [59].
Sülfonlaşmış tanenler sıcak ve soğuk su boruları ile düşük ve orta basınçlı kazanlardan, kazan taşı oluşturan mineralleri gidermek için mükemmel tasfiye sistemleri sağlamıştır [57], [59], [68].
Kondanse tanenler, değişik bölgelerde balık ağları, sicimler ve bazı kumaşlar için geleneksel koruyucu olarak kullanılmıştır. Ayrıca tanenler, bira ve şarap sanayiinde durultma işleminde de kullanılırlar [56], [57], [69], [70].
Kızılçam kabuklarından elde edilen ekstraktların emprenye maddesi olarak kullanımının araştırıldığı bir çalışmada tanenlerin koruyucu özellikleri ortaya konmuştur. Bitkisel tanen ekstraktlarının insektisit özellikleri araştırılmıştır [71].