Esneklik, değiĢkenlerdeki değiĢme karĢısında malın tüketicilerinin gösterecekleri tepkinin derecesidir.
Farz edelim ki; z değiĢkeni, x ve y değiĢkeninin fonksiyonu olsun. Bu fonksiyonu z=f(x,y) Ģeklinde yazabiliriz. Z‟nin talep miktarı, x‟in fiyat ve y‟nin gelir olduğu yerde f talep fonksiyonu olabilir. Burada bizim esneklik olarak açıklamaya
P
P1
D
D
Q
Q1
Q2
38
çalıĢtığımız x‟ teki değiĢimin z‟deki değiĢime ne kadar etki etmesidir. Bir baĢka deyiĢle esneklik; diğer değiĢkenleri sabit tutarak (burada y) bir değiĢkendeki verilen yüzdesel değiĢikliğin (burada x) , diğer bir değiĢken (burada z) üzerindeki değiĢimin yüzdesel etkisidir.57
2.3.2. Talebin Fiyat Esnekliği
Bir malın talebinin fiyat esnekliği, malın fiyatında değiĢiklik yapılması için malın talep ettiği miktarın yanıt vermesinin bir ölçüsüdür
Bir malın talebinin fiyat esnekliği, öteki Ģartlar veri iken, malın fiyatındaki bir değiĢme karĢısında tüketicilerin duyarlılık derecelerini ölçer. Diğer bir değiĢle, malın fiyatındaki yüzde birlik bir değiĢmenin malın talep miktarındaki değiĢimin yüzde kaç olacağını açıklamaktadır. Örneğin; et fiyatındaki yüzde birlik bir düĢüĢ et talebini yüzde iki artırıyorsa, et talebinin fiyat esnekliği ikidir.58
Talebin fiyat esnekliğini katsayısını aĢağıdaki gibi formüle edebiliriz.
ԑ=Malın talep edilen miktarında oransal değiĢme / Malın fiyatında oransal değiĢme ԑ= -dQ/Q / dP/P , ԑ= -(dQ/dP)(P/Q)
2.3.2.1. Talebin Fiyat Esnekliğinin Katsayısının Anlamı ve Yorumu
Her farklı fiyat seviyesinde, fiyattaki yüzde birlik değiĢmenin talep edilen miktarında ters yönde yüzde kaçlık bir değiĢmeye neden olacağı talebin fiyat esnekliği katsayısı gösterir. Talep esnekliği katsayısı, bir‟e eĢit, bir‟den büyük veya birden küçük olmasına göre değerlendirilir.59 Bir malın fiyatı ile talebi arasında
negatif bir fonksiyonel iliĢki olduğundan, talebin fiyat esnekliği daima eksi iĢaretlidir. Burada değer, mutlak değer alarak pozitife olur.
57
Jeffrey M. Perloff, Microeconomics with Calculus, Pearson Education Limited, Essex, 2014, p.50.
58
Robert H. Frank and Ben S. Bernanke, Principles of Micro Economics, McGraw-Hill Companies Inc., New York, 2009, p. 99.
39 Talebin Fiyat Esnekliği;
Birim Esnek
Esnek olmayan Esnek 0 1 2 3 ġekil-1: Talebin Fiyat Esnekliği60
ԑ = -1 ise talep esnekliği birim esnek olarak nitelendirilir. Söz konusu fiyatta, yüzde birlik bir artıĢın, talep edilen miktarda yüzde birlik bir düĢmeye neden olacağı anlaĢılır. Matematiksel olarak dQ/Q = dP/P Ģeklinde formüle edilebilir.
ԑ > -1 ise, o fiyatta talebin esnek olduğu, talep edilen miktarda, fiyattaki oransal değiĢmeden daha büyük oranda bir değiĢmenin olacağı anlaĢılır. dQ/Q > dP/P dir. ԑ < -1 ise, fiyattaki bir değiĢme, talep edilen miktardan daha küçük oranda değiĢecektir. dQ/Q < dP/P dir.
Fiyattaki bir değiĢme malın talep edilen miktarını hiç değiĢtirmiyorsa, dQ/Q = 0 ise, tam esnek olmayan (sıfır esnek ) talep esnekliğinden söz edilir.
2.3.2.2. Talebin Fiyat Esnekliği ve Mala Yapılan Toplam Harcama
Talebin fiyat esnekliği katsayısı, malın fiyatındaki değiĢme ve toplam harcama ġekil 3.1 ve Tablo 3.1‟ de gösterilen iliĢki durumu mevcuttur. Belirli bir esneklik katsayısı, ԑ > -1 ise firma fiyat indirerek sürümden kazanabilir. Malına zam yapması durumunda satıĢ hasılası düĢer. Aksine, ԑ < -1 olması halinde, firma malına zam yaparak satıĢ hasılasını artırabilir. ԑ = -1 durumunda, fiyattaki yükselme veya düĢme mala yapılan toplam hasılayı etkilemez.61
60
Frank and Bernanke, a.g.e., p: 99.
61
40 E ԑ > -1 P₁ A ԑ = -1 ԑ < -1 F 0 Q₁ Q TH 0 Q₁ Q ġekil-2: Mala Yapılan Toplam harcama 62
ġahin, a.g.e., s. 75.
41
Tablo-20: Fiyat Esnekliği ile Mala Yapılan Toplam Harcama ĠliĢkisi63
Talep Esnekliği Malın Fiyatında (P) % değiĢme Malın talep edilen miktarında (Q) % değiĢme Mala yapılan toplam harcamada (TH) değiĢme TH=P.Q ԑ > -1 P↑ P↓ Q↓ Q↑ TH↓ TH↑ ԑ < -1 P↑ P↓ Q↓ Q↑ TH↑ TH↓ ԑ = -1 P↑ P↓ Q↓ Q↑ T H T H (değiĢmez) ԑ = 0 P↑ P↓ Q¯ Q¯ TH↑ TH↓ ԑ = ∞ P↑ P↓ Q→0 „ Q→∞ TH=0 TH>0
2.3.2.3. Talebin Fiyat Esnekliğinin Belirleyicileri
Rasyonel bir tüketici herhangi bir ürünü satın almadan önce satın alma kararında ilk olarak Cost-Benefit Prensibini karĢılamalıdır. Tüketiciler bazı malların fiyatındaki değiĢikliklere daha kolay ve daha fazla tepki göstermelerine karĢın, bazı malların fiyatlarındaki değiĢmelere aynı derecede duyarlılık göstermedikleri gözlenmektedir. Bir malın talep esnekliğini belirleyen etkenleri üç baĢlık altında toplayabiliriz;64
- Ġkame iliĢkisi: Satın almak istediğimiz malın fiyatı artığında, o malın yerine ikame edebilecek malları ve fiyatlarını incelemeye baĢlarız. Ġkame edebilecek mal sayısı ne kadar çoksa ve ikame ne kadar kolay gerçekleĢiyorsa o malın belirli bir fiyatta talep esnekliği o kadar yüksektir. - Ürünün tüketici bütçelerindeki önemi: Mal için yapılan toplam harcamaların aile
bütçesindeki nispi payı yüksekse, mal aile bütçesinde önemli bir yer tutuyorsa talep esnekliği yüksek olur.
63ġahin, a.g.e., s. 76.
64
42
- Zaman Faktörü: Uzun dönemde talebin fiyat esnekliği kısa döneme göre daha yüksektir. Piyasa ekonomisi gereği kiĢilerin tercihlerini değiĢtirmesi anında gerçekleĢmemektedir. Bu durumdan dolayı alternatif ürüne yönelme, zaman alacak bir durumdur.
2.3.3. Talebin Gelir Esnekliği
Gelir esnekliği, tüketici gelirindeki değiĢimlerin talep edilen mal miktarında ne kadarlık bir değiĢmeye sebep olacağını gösterir. Gelir esnekliğinin formülü.
ԑᵨ=(dQ/Q) / (dG/G) = (dQ/dG)*(G/Q)
- ԑᵨ > 1 ise malların tüketicilerin çoğunluğu için tercih edilen lüks mal olduğu söylenebilir.
- Gelir esnekliği bir civarında olan mallar, normal mal olarak nitelendirilir. - ԑᵨ < 1 olan mallar zorunlu mal olarak nitelendirilir.
- ԑᵨ < 0 ise, mal fakir maldır. Fakir mal; tüketicilerin alım güçleri düĢtükçe daha fazla tüketmeye baĢladıkları, gelirleri artıkça tüketimini azalttıkları mallardır. 2.3.4. Talebin Çapraz Esnekliği
Talebin çapraz esnekliği; Bir malın fiyatındaki değiĢimin baĢka bir malın talep edilen miktarında yarattığı değiĢimdir. Talebin çapraz esnekliği katsayısı ikame mallar için pozitif, tamamlayıcı mallar için negatif değerler alır. Sıfır katsayısı iki malın iliĢkisiz olduğunu gösterir. Çapraz esnekliğinin formülü
ԑ=X malı talebindeki oransal değiĢme / Y malı fiyatındaki oransal değiĢme ԑ=(dQx/Qx) / (dPy/Py) = (dQx/dPy)*(Py/Qx)
2.4. TÜRKĠYE’DE TAVUK ETĠ VE BAZI ÖNEMLĠ GIDA ÜRÜNLERĠNĠN TALEP