Bu başlık altında gelişmiş ülkelerden seçilmiş serbest bölge uygulamalarından bahsedilecektir.
2.1.9.1. Türkiye’de Serbest Bölgeler
Bu başlık altında Türkiye’deki bazı serbest bölgelerin bilgilerine yer verilmiştir.
2.1.9.1.1. Mersin Serbest Bölgesi
Ülkemizde ilk kurulan iki serbest bölgeden birisi olan Mersin Serbest Bölgesi 04.03.1985 tarihinde 85/9200 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile kurulmuş ve sınırları belirlenmiş resmi açılışı ise 03.01.1987 tarihinde yapılmıştır. Kurulduğunda 776 dönümlük alanı kaplayan Mersin Serbest Bölgesi, zamanla genişletilerek 836 dönüme ulaşmıştır. Serbest Bölge “Yap-İşlet-Devret’’ modeliyle işletilmekte olup, T.C. Ticaret Bakanlığı- Serbest Bölgeler, Yurtdışı Yatırım ve Hizmetler Genel Müdürlüğü tarafından yönetilmektedir.
Ticaret hacmi 2018 yılı itibariyle 2,9 milyar dolar olup ticaret yaptığı bölgeler ise %15 Avrupa Bölgesi, %10 Diğer OECD ülkeleri, %1 diğer batı Avrupa ülkeleri, %1 Türki Cumhuriyetleri, %24 İslam Ülkeleri, %33 Türkiye ve %16 diğer ülkeler şeklindedir. Ticaret hacmi sektörlere göre %32 tarım, %68 Sanayi şeklinde dağılım göstermektedir (http-6).
2.1.9.1.2. Antalya Serbest Bölgesi
Ülkemizde ilk kurulan iki serbest bölgeden bir diğeri olan Antalya Serbest Bölgesi ise 06 Haziran 1985 tarih ve 3218 sayılı Serbest Bölgeler Kanunu ile kurulmuştur. 782 metrekarelik alanı kaplayan serbest bölge 14 Kasım 1987 tarihinde
20
hizmete girmiştir. Bakanlar Kurulu Kararı ile işletilmesi özel sektörlere verilmiş ve hisseler %44’ü kamu %56’sı özel sektör şeklinde paylaşılmıştır. 2018 yılında Antalya Serbest Bölgesi’nin ticaret hacmi 668 milyon dolara ulaşmıştır (http-7):
2.1.9.1.3. Ege Serbest Bölgesi
1990 yılından bu yana faaliyette olan ESBAŞ, “Yap-İşlet-Devret’’ modeliyle kurulmuştur. Özel sektör tarafından kurulup işletilen Ege Serbest Bölgesi’nde su, enerji, doğalgaz, telekomünikasyon, boşaltma, yükleme, hamaliye, nakliye gibi çeşitli altyapı ve üstyapı hizmetleri sunmaktadır. 2,5 milyon metrekarelik bir alanı kaplayan Ege Serbest Bölgesi’nin 2018 yılındaki ticaret hacmi 4,4 milyar dolardır. Faaliyette bulunan 167 şirketin 77 tanesi yabancı olmakla birlikte serbest bölgenin sağladığı istihdam yaklaşık 21 bin kişidir (http-8).
2.1.9.1.4. Bursa Serbest Bölgesi
Bursa Sanayi ve Ticaret Odasının önderlik etmesiyle ve Bursa Sanayici ve İş Adamlarının da katılımıyla Bursa Serbest Bölgesi kurulmuş ve işletici şirket olarak Bursa Serbest Bölge Kurucu ve İşletici A.Ş. yetkilendirilirmiştir. 2001 yılında faaliyete geçen Bursa Serbest Bölgesi 825 dönümlük bir alanı kapsamaktadır. 90 firmayı barındıran Bursa Serbest Bölgesi’nde yaklaşık 10 bin çalışan istihdam edilmektedir. 2018 yılında 1,9 milyar dolar gibi ticaret hacmine ulaşmayı başarmıştır (http-9).
21
2.1.9.2. Dünyada Serbest Bölgeler
Bu başlık altında gelişmiş bazı ülkelerdeki serbest bölge uygulamaları hakkında bilgiler verilmiştir.
2.1.9.2.1. Almanya’ da Serbest Bölgeler
Almanya sekiz ticari serbest bölge bulunmakla beraber bu bölgelerden bazıları: Bremen Serbest Ticaret Bölgesi, Bremerhaven Serbest Ticaret Bölgesi, Emden Serbest Ticaret Bölgesi, Cuzhaven Serbest Ticaret Bölgesi, Kiel Serbest Ticaret Bölgesi ve Hamburg Serbest Ticaret Bölgesi’dir. Bu serbest bölgeler serbest liman idaresi tarafından işletilirler ve Maliye ve Ekonomi Bakanlıklarının sorumluluklarındadırlar. Diğer serbest bölgelerde görüldüğü gibi buradaki serbest bölgelerde de yabancı menşeli mallardan bölgede kaldıkları sürece gümrük vergileri alınmaz ancak malların ülke içine transferinde vergilendirme yapılır. Almanya’da önemli bir yeri olan ve tarihi çok eskilere uzanan Hamburg limanı Avrupa’nın ve dünyanın önemli limanlarından birisidir. Avrupa’daki birçok ülkenin transit liman olarak kullandığı bu limanda ticarete konu olan başlıca ürünler otomobil, petrol, teknolojik ürünler ve kuru yüklerdir. Buradaki ticaretin yaklaşık %45’i Asya kıtasıyla gerçekleşmektedir. Yüz ölçümü ise yaklaşık 16 kilometrekare olmasının yanı sıra yılda yaklaşık 13 bin gemiye ev sahipliği yapmaktadır (Muzhdabayeva, 2006, s. 35).
2.1.9.2.2. Amerika Birleşik Devletleri (ABD)’nde Serbest Bölgeler
1934 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nde çıkarılan New Deal Kararları ve bu kararların bir uzantısı olan Dış Ticaret Bölgeleri Kanunu çıkarılmıştır. Bu kanuna göre kurulacak olan serbest ticaret bölgeleri ülkenin gümrük sınırları dışında kabul edilmiştir. Ülkenin en önemli serbest bölgeleri arasında Boston, New York City, Miami, New Orleans, Florida, Chicago, San Francisco ve Kansas City serbest bölgeleri bulunmaktadır. Bu serbest bölgelerde gümrük vergisinin ertelenmesi,
22
mallar için süresiz depolama, re-eksport işlemlerinden vergi alınmaması, gümrük vergilerinde indirim sağlanması gibi avantajlar sunulmaktadır. Amerika’da serbest bölgelerin yanı sıra teknoparklarda oldukça fazla sayıda bulunmakta ve buralarda bilim adamlarına istihdam ve çeşitli imkanlar sağlanmaktadır (Tıraş, 2008, s. 61).
2.1.9.2.3. Çin’de Serbest Bölgeler
Uzun bir süre kapalı ekonomi modelini takip eden Çin, dünyadaki globalleşmeyle birlikte bu modeli değiştirme kararı almış ve 1978 yılında ulusal ekonomisinde reform yaparak dünyaya açılmaya başlamıştır. İlk olarak 1980 yılında Zhauhai, Shenzen, Shantou, Xiamen ve Hainan Adası’na özel ekonomik bölge kurmuş ve 1984 yılında ise 14 sahil kentinde yatırım bölgesi kurmuştur. Her geçen yıl hızla artan bu bölgeler ve iş gücünün çok yüksek olması üretimde patlamalara neden olmuş ve Çin’i 2020’lerde ticaret anlamında zirveye taşımıştır. Çin’de bulunan serbest bölgeler tür bakımından yedi gruba ayrılmaktadır bunları özetleyecek olursak (Erek, 2017, s. 33);
• Yüksek Teknoloji ve Endüstriyel Gelişme Bölgeleri; Bilimsel ve teknolojik ilerlemenin transferini sağlamak amacıyla oluşturulmuştur. • Serbest Ticaret Bölgeleri; Dış ticaretin, yabancı yatırımların ve
uluslararası ticaretin serbestleştirilmesi amacıyla oluşturulan alanlardır. • Turizm ve Tatil Bölgeleri; Turizm ve tatil alanlarına yabancı yatırımları
çekmek amacıyla oluşturulmuşlardır.
• Ekonomik ve Teknolojik Gelişme Bölgeleri; Firmalara uluslararası standartlarda kolaylık ve destek hizmeti sağlamak amaçlanmıştır.
• İhraç İşleme Bölgeleri; İhracata yönelik üretimin artırılması amacıyla oluşturulmuşlardır.
• Sınır ve Ekonomik İş birliği Bölgeleri; Sınır ticareti ve ihracat işlemlerini desteklemek, ülkelerarası komşuluk ilişkilerini geliştirmek amacıyla oluşturulmuşlardır.
• Çin’in Tayvan Eyaleti Yatırım Bölgesi; Tayvan’a yatırımları çekmek amaçlanmıştır.
23