112
ilhakı ve Abhazya ve Güney Osetya'yı tanıması ikili ilişkileri etkilemekle birlikte tamamen bozmamıştır. Bunun yanında ekonomik ilişkilere bakıldığında, Türkiye ve Rusya arasında gitgide artan bir ticaret hacmi bulunmaktadır.
Öte yandan, Türkiye’nin Suriye’ye gerçekleştirdiği operasyonlarda Rusya’nın desteğini alması ve daha sonrasında S-400 Hava Savunma Sistemleri Anlaşması’nın imzalanması, Türkiye-Rusya ilişkilerine hızla ivme kazandırmıştır. ABD yönetimi, Türkiye’nin S-400 alışına ılımlı bakmamış ve ikinci seçenek olarak Patriot sistemlerini önermiştir. Türkiye, Patriot füze savunma sistemi alımını 2013 yılında ABD ile görüşmüş, fakat savunma sisteminin teknik özelliklerinin Türkiye ile paylaşılmaması ve sistemin yüksek maliyeti nedeniyle satın almamıştır. Bu anlamda Türkiye; fiyat, teslimat, teknolojik transfer ve ortak üretim açısından isteklerini karşıladığı için S-400 satın alımına ılımlı yaklaşmıştır.401
Bununla birlikte, 2020 Karabağ Savaşı'nda ise Türkiye, Azerbaycan'a destek vererek bölgede tarih boyunca var olan güç dengesini değiştirmeyi başarmıştır.402 Din ve dil birliğiyle güçlenen bu ittifak, Türkiye'ye Kafkasya'da kaybettiği prestijini yeniden kazanma şansı vermiş ve Türk siyasi sistemi bu fırsattan tam anlamıyla yararlanmıştır. Sonuç olarak Rusya, Karabağ sorununun çözümünde Türkiye'nin söz sahibi olmasına engel olamamıştır.
113
Son dönemde Türkiye, doğalgazının yaklaşık yüzde 55'ini, petrolünün ise yüzde 12'sini Rusya'dan almaktadır. Türkiye topraklarının tamamında mekan ısıtması ve elektrik üretimi büyük ölçüde Rusya'dan yapılan doğalgaz ithalatı sayesinde sağlanmaktadır. Günlük yaklaşık 42 milyon metreküp (mcm) Rus doğalgazı, Ukrayna üzerinden gelmektedir. Gazın kesilmesi durumunda, Marmara bölgesi ve İstanbul’un tüketimini karşılayacak gaz miktarı kolayca ikame edilemeyecektir. Bu bağlamda Türkiye, bölgede etkin olmak istemesinin yanında Rusya ile olan ilişkilerinin de bozulmamasını hedeflemektedir.404
Bunun yanında, Rusya, Türkiye’nin en büyük ikinci ticaret ortağıdır. Türkiye-Rusya arasındaki ticaret hacminin yüz milyar dolara çıkartılması gibi bir hedef bulunmaktadır.
Rusya, Türkiye’de telekomünikasyon, enerji ve turizm sektörlerinde yatırım yaparken Türkiye, Rusya’da inşaat alanında etkilidir. Bunun yanında KEİ, BLACKSEAFOR ve Karadeniz Uyum Operasyonu çerçevesinde ekonomik ve askeri alanda işbirliği süreci devam etmektedir. Türkiye Cumhurbaşkanı Erdoğan'ın da vurguladığı gibi, olay ikili ilişkilerde
“yeni bir dönemin” başlangıcına işaret etmektedir. Bu doğrultuda enerji alanı özelinde nükleer santral ve Türk Akım hattı yeni bir dönemi başlatmıştır.405
Rusya ve Türkiye’nin, enerji alanında gerçekleştirmeye çalıştıkları bir diğer proje de Akkuyu Nükleer Santrali’dir. Bu doğrultuda Türkiye’nin ilk nükleer santrali Rusya tarafından yapılmaktadır. Enerji alanındaki bu işbirliği Türkiye ve Rusya arasındaki siyasi ilişkilere de olumlu biçimde etki etmektedir.406
Türkiye, Rusya gazını 2012 yılında Avrupa’ya aktarmayı planlayan Güney Akım projesi konusunda Rusya’nın boru hattının Türk münhasır ekonomik bölgesinden geçirilmesi konusunda izin vermişti. Bu bağlamda Türkiye, Rusya’dan alınan gazın fiyatı konusunda önemli kazanımlar elde etmiştir. Ancak, bilindiği gibi, Güney Gaz Koridoru konusunda olumsuz gelişmeler yaşanınca, proje iptal edilmiştir. Bu projenin gerçekleşmemesi
404 “Rusya'dan doğalgaz tedariğinde Türkiye'den yeni rekor”, Sputnik Türkiye, 01.07.2021, https://tr.sputniknews.com/20210701/rusyadan-dogalgaz-tedariginde-turkiyeden-yeni-rekor-1044868162.html, (11.08.2021).
405 “Cumhurbaşkanı Erdoğan: Rusya ile yeni hedeflere kilitleniyoruz”, Anadolu Ajansı, 08.04.2019, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/cumhurbaskani-erdogan-rusya-ile-yeni-hedeflere-kilitleniyoruz/1445619, (11.10.2021).
406 Doğanay Yılmaz, a.g.e, s. 86.
114
nedeniyle, yeni girişim Türk Akımı’na çevrilerek, doğalgazın Türkiye üzerinden Avrupa’ya iletilmesi planlanmıştır.407
Kasım 2015'te Türk Hava Kuvvetleri tarafından bir Rus Sukhoi Su-24 saldırı uçağı, Türk hava sahasını ihlal ettiği için düşürüldü ve bunun ardından Türkiye ile Rusya arasındaki ilişkiler çok olumsuz etkilenmiştir. Bu durum, yapımı planlanan Türk Akım projesinin bir süreliğine ertelenmesine neden olmuştur. Rusya, Türkiye'ye yönelik çeşitli yaptırımları devreye almıştır. Bunlar; Türkiye'ye yapılan charter uçuşlarının askıya alınması, Türk firmalarıyla inşaat projelerinin durdurulması ve sebze-meyve ithalatının engellenmesiydi.408 Ayrıca, iki ülke arasında uygulanması planlanan, vizesiz seyahat rejimi de askıya alınmıştır.
Ancak, Haziran 2016'da Cumhurbaşkanı Erdoğan bozulan ekonomik ilişkileri düzeltmek için Rusya’ya diplomatik bir sefer düzenlemiş ve ikili ilişkiler tekrardan normalleşmeye başlamıştır. Temmuz 2016'da Moskova'da düzenlenen toplantının ardından, Putin ve Erdoğan, Türk Akım boru hattının inşa edilmesini amaçlayan anlaşmayı imzalamışlardır. Bu bağlamda, yaşanan kriz iki ülke açısından da olumsuz bir durum ortaya çıkarsa da sonuçta aklıselim galip gelmiştir. Enerji alanındaki işbirliği iki ülke açısından da ekonomik ve siyasi bir kazanım elde etmelerini sağlamaktadır. Bu da ilişkilerin düzeltilmesinde etkili olmuştur.409
Türk Akım boru hattı, Sovyet döneminden kalan Batı hattının yerini alarak doğrudan Rus gazının aktarımını yapacaktır. Kara kısmının BOTAŞ ve Gazprom ortaklığındaki Türk Akımı, başlangıçta 15,75 milyar metreküp transit kapasitesine sahip olacaktır. Yaklaşık 6,35 milyar dolara mal olacağı tahmin edilen 900 kilometrelik açık deniz geçişinin tamamı, boru hattının sahibi ve tek operatörü olan Gazprom tarafından finanse edilecektir. 16 milyar metreküp/yıl kapasiteye sahip olan ve 19 milyar metreküp/yıl kapasiteye genişletilecek olan Mavi Akım ile birlikte, Rusya'nın sahip olduğu boru hatları, Türkiye’ye yılda 35 milyar
407 David Koranyi, Nicolò Sartori, “EU-Turkish Energy Relations in the Context of EU Accession Negotiations: Focus on Natural Gas”, Global Turkey in Europe, Rome: Istituto Affari Internazionali (IAI Working Paper 05, (2013), http://www.iai.it/sites/default/files/GTE_WP_05.pdf, (11.08.2021).
408 Selin Girit, “Rusya ambargoları yürürlükte: Türkiye nasıl etkilenecek?”, BBC Türkçe, 01.01.2016, https://www.bbc.com/turkce/haberler/2016/01/151231_rusya_turkiye_ambargo, (11.08.2021).
409 Harunoğulları, a.g.m., s. 196; Zişan Yardım Kılıkan, "Uçak Krizi Öncesi Ve Sonrasında Türkiye-Rusya Ekonomik İlişkilerinin Analizi." Third Sector Social Economic Review, C. 56, S. 2 (2021), s. 1303.
115
metreküpe yakın Rus gazı ihraç edebilecek duruma gelecektir. Bu açıdan bakıldığında Türkiye, doğalgazda mevcut kullanımının %83’lük kısmını doğrudan Rusya’dan sağlayabilecektir. Ancak, hatlar tam kapasite ile çalışmadığı için şu an alınan gaz miktarı, Türkiye’nin talebinin yarısına yakınını karşılamaktadır.410
Türk Akım’ın ilk ayağının tamamlanması, Türkiye’nin Ukrayna’ya transit bağımlılığını ortadan kaldıracak ve Rusya ithalatı için daha düşük gaz fiyatlarını güvence altına alacaktır.411 Rusya açısından ise Güney Akım'ın, Türk Akım’la değiştirilmesi, Rusya'nın Türkiye gaz piyasasındaki mevcut ve gelecekteki payını güvence altına almasını ve Almanya'dan sonra en önemli ihraç noktasının farklı hatlara yönelmesini önleyecektir.
Gazprom'un, Balkanlar ve Güney İtalya'daki müşterilerine Yunanistan üzerinden gaz iletimi sağlamak için Türk Akım hattı kullanılarak, Ukrayna’ya olan gaz transit hatlarının alternatifi oluşturulmuş olacaktır.
Türk Akım hattı, Türkiye’nin talebinin yaklaşık olarak üçte birini karşılamaktadır.
15,75 milyar metreküp taşıma kapasitesine sahip hat uzun dönemli bir sözleşmeye dayanmaktadır.412 2005 yılından bu yana Mavi Akım hattından gaz alımı gerçekleştirilmektedir. 16 milyar metreküp taşıma kapasitesine sahip hattın, 2025 yılında sözleşmesi sona erecektir. Sözleşme uzatılarak Türkiye’nin artan gaz ihtiyacının karşılanması beklenmektedir.413 Bu bağlamda Rusya, sahip olduğu iki ana hatla Türkiye’nin en önemli gaz ithalatçısı konumunda bulunmaktadır.
Öte yandan Türkiye, bölgesel tehditlere karşı kendi güvenliğini sağlamak için uzun süre hava savunma sistemlerine sahip olmak istemiştir. Bu isteğini karşılamak için Çin, ABD ve NATO mütefikleriyle görüşmüş, fakat olumlu bir yanıt alamamıştır. Süreç itibariyle Rusya’nın S-400 hava savunma sistemlerini almak için Rusya ile görüşmelere başlamıştır.
410 Ertugrul Gazi Aksoy, "Türk-Rus İlişkilerinde Ekonomi: 2000 Sonrası Bir Değerlendirme", Reforma, C. 1, S. 85 (2020), s. 40.
411 Anna Mikulska, “The Changing Geopolitics of Natural Gas in the Black Sea Region”, in Foreign Policy Research Institute, 11.05.2017, https://www.fpri.org/article/2017/05/changing-geopolitics-natural-gas-black-sea-region/, (08.08.2021).
412 Aksoy, a.g.m., s. 40.
413 Gulmira Rzayeva, “Natural Gas in the Turkish Domestic Energy Market: Policies and Challenges”, Oxford Institute for Energy Studies, OIES Paper NG82, 2014, s.22-23.
116
Görüşmeler neticesinde 29 Aralık 2017 tarihinde iki adet S-400 hava savunma sistemi ve dört takım batarya alınması kararlaştırılmıştır. Karara göre bu sistemler, ilerleyen süreçte Türkiye’de aktif hale getirilecekti. 414 Türkiye, ilk sevkiyatı 2019 yılının Temmuz ayında gerçekleştirmiştir. Rusya’nın S-400 gibi benzer savunma sistemlerini geliştirmeye devam etmesi ve S-400’lerin gelişmiş versiyonu kabul edilen S-500’lerin seri üretimine en kısa zamanda başlanılacağını bildirmesi üzerine Türkiye, Rusya ile S-500’ler konusunda da işbirliği yapabileceğini ifade etmiştir. 415