3. NEOLİTİK ÇAĞ
3.2. Türkiye Neolitiği
3.2.1. İç Anadolu Bölgesi Neolitiği
Anadolu, Güneydoğu’nun bazı yerleri dışında Neolitik toplulukların oturmasına elverişli olmayan bir bölge olarak kabul edilirdi. Bu, o dönemin bütün araştırmacıları gibi S. Lloyd’un, 1956 gibi oldukça yakın bir tarihte yazılmış, ve uzun süre Anadolu arkeolojisi için tek el kitabı olarak kalan yayınında, Toros Dağlarının Neolitik kültürleri için bir doğal engel oluşturduğu, bunun gerisindeki Anadolu Platosunun ise o dönem kültürlerinin baş edemeyeceği kadar sert bir iklime sahip olduğu şeklinde belirtilmiştir42.
Lloyd’da döneminin diğer araştırmacıları gibi Toros engelinin ancak Kalkolitik Çağın sonlarında aşılabileceği, bundan önce Anadolu’da hiçbir kültürün bulunamayacağı, tek tük görülen ve tipolojik olarak daha eski buluntuların da ya herhangi bir nedenle Güneyden kaçan ya da tuz, obsidyen gibi hammaddeleri temin etmek için yüzlerce kilometre yol giden insanların geçici konak yerlerine ait olduğunu söylemiştir43. 40 Hauptmann /Özdoğan, 2007:407 41 Aurenche, 2007a:421 42 Özdoğan, 1995:274 43 Özdoğan, 1995:274
Aynı yıllarda Yakın Doğu’dan Avrupa’ya doğru yayılımı tanımlamaya çalışan Childe, Anadolu’nun boş olduğu görüşünden çıkarak bu yayılımın ancak kıyı bölgelerinden ya da deniz yolu ile gerçekleşebileceğini söylemektedir44.
Anadolu’da Tunç Çağından daha eski yerleşim olmadığı görüşünün yaygın olduğu dönemde, K. Kökten ve T. Özgüç Anadolu kültürlerinin eskiliğini savunmuşlardır45. “Önasya’nın büyük bir parçasına yayılan Neolitik kültürün Orta ve Batı Anadolu’daki paralelini henüz tanımadığımız bir Neolitik temsil etmektedir. Paleolitik, Mezolitik ve Kalkolitik kültürlerin, tanındığı bu memlekette biz (güney ve güneydoğu memleketleri gibi) saf bir Neolitik kültürün de bulunacağına inanıyoruz46.”
Nitekim saf bir Neolitik kültürün bulunacağına inanan K. Kökten’in ve T. Özgüç’ün öngörüleri, 1950’lerde J. Mellaart tarafından gerçeğe dönüştürülmüştür. 1951 – 1952 arası Konya Ovası’nda yüzey araştırmaları yapan J. Mellaart bu çalışmalarının hemen ardından Hacılar’ı (1957 – 1960), bunu izleyen yıllarda ise (1961 – 1963 ve 1965) Çatalhöyük’ü kazmaya başlar. Çatalhöyük kazıları ile eşzamanlı başlayan ve D. French başkanlığında yürütülen Canhasan kazılarıyla Orta Anadolu’nun iskânının Neolitik döneme kadar indiği kanıtlanmıştır. Bölgenin doğusu, Tuz Gölü ile Kayseri çevresindeki yüksek ovalar ise, yaklaşık aynı tarihlerde I. Todd tarafından araştırılmıştır (1964 – 1966)47. Aşıklı Höyük, Melendiz dağlarının eteklerinden doğan aynı adlı nehrin hemen doğusunda yer alır, batısı nehir tarafından kesilmiştir. Melendiz Nehri üzerinde 1960’lı yıllarda yapılmış olan Mamasun baraj gölündeki su kodunun yükseltilme kararı üzerine Prof. Dr. Ufuk Esin 1989 yılında kurtarma kazılarına başlamıştır48. Orta Anadolu’da, Neolitik dönem yaşam biçimi, yerleşme düzeni, uzun süreli yerleşilen oldukça büyük birkaç köy yerleşmesiyle karakterize olur. Bunlar Aşıklı Höyük, Canhasan III, Süberde, Erbaba, Köşk Höyük,
44 Özdoğan, 1995:274 45 Özdoğan, 1995:274 46 Özgüç, 1945:358 47 Özbaşaran /Cutting, 2007:55 48 Özbaşaran /Cutting, 2007:55 – 56
Çatalhöyük ve son yıllarda kazılmaya başlanan Pınarbaşı, Musular ve Tepecik Çiftlik’tir49. (Bkz. Harita – 1)
3.2.2. Ege ve Marmara Bölgesi Neolitiği
Ege ve Marmara Bölgesi’ndeki Neolitik döneme ilişkin araştırma eksikliği ise son on yıl içinde oldukça değişmiştir. Doğu Trakya’da Hoca Çeşme, Aşağı Pınar, Yarımburgaz; Marmara’nın Anadolu tarafında Pendik, Ilıpınar, Menteşe, Yenişehir, Aktopraklık, Dedecik – Heybelitepe. Ege kıyıları boyunca, Ulucak, Buca – Tekirova, Bornova – Yeşilyurt, Ege Gübre50.
3.2.3. Göller Bölgesi Neolitiği
Göller Bölgesi’nin tarihöncesi kültürlerini anlamamıza olanak tanıyan ve 1950’li yılların ikinci yarısında Hacılar kazıları ile başlayan süreç, Kuruçay, Höyücek ve 1993 yılından bu yana sürdürülmekte olan Bademağacı kazıları ile devam etmektedir51. (Bkz. Harita – 1)
3.2.4. Güneydoğu Anadolu Bölgesi Neolitiği
Toros Dağları eşiğinde ise Neolitik başlarının araştırılması konusunda en önemli adım, H. Çambel ve R. J. Braidwood tarafından 1963’te Güneydoğu Anadolu’da Siirt, Diyarbakır ve Urfa illerinde yapılan yüzey araştırmalarıyla atılmıştır. 1964’te başlatılan Çayönü kazılarında, Önasya’da Neolitik başlarına tarihlenen bir yerleşime dair en geniş kapsamlı bilgiler elde edilmiştir52. Daha sonra ise bölgeye ilk sistematik yaklaşım 1967 yılında Keban Projesi çalışmaları ile olmuştur53. 49 Özbaşaran /Cutting, 2007:57 50 Özdoğan, 2007b:64 51 Umurtak, 2007:473 52 Hauptmann /Özdoğan, 2007:405 - 406 53 Özdoğan, 1995:267
Güneydoğu Anadolu’da Urfa ve Diyarbakır illerinde bulunan Nevali Çori, Göbekli Tepe, Hallan Çemi, Demirköy, Körtik Tepe, Çayönü gibi 1980’li yıllarda başlanılan kazıların yanı sıra baraj projeleri kapsamında yapılan kurtarma kazılarında açığa çıkan Yeni Mahalle (Şanlıurfa), Akarçay Tepe, Mezraa Teleilat, Hakemi Use ve Salat Camii Yanı Neolitik yerleşimleri ile insanlık tarihinin bu erken dönemine dair görüşler temelden değişikliğe uğramıştır54. (Bkz. Harita – 1)
Bunların yanı sıra daha sınırlı alanlarda açılmış olan başka Neolitik Dönem kazıları da vardır. Bunların arasında Söğüt Tarlası55 – Biris Mezarlığı56 Proto – Neolitik olarak tanımlanan Neolitik kültürün öncüsünü vermiş; Gritille57, Hayaz Höyük58, Levzin Höyük59, Çanak Çömleksiz Neolitik dönem kültürlerinin çeşitli ayrıntılarını bize zengin buluntularla yansıtmıştır. Bu kazıların yanı sıra bölgede yapılan yüzey araştırmaları, Neolitik dönemin hemen hemen bütün aşamalarının bölgede ne kadar yaygın olduğunu göstermiştir; yüzey buluntularıyla bilim dünyasında önemli yankı yapmış olan en önemli buluntu yerlerinin arasında, Elazığ’da Çınaz60 ve Boytepe61ile Ergani yakınındaki Papazgölü62 ve Kurtalan yakınındaki Ain Germ63’i sayabiliriz64.
54 Hauptmann / Özdoğan, 2007:405 – 406
55 Crawford, 1964:5 – 9 Benedict, 1980:136, Lev. 18, U51/2;1980:11 – 12; Çambel, 1974:361 – 377;
Hours vd., 1994:323
56 Hours vd., 1994:144; Benedict, 1980:137, 148 – 149, 179, 181, Lev. 20, V52/1; Özdoğan, 2000:14 57 Serdaroğlu, 1977:117; Ellis, 1982:83-89; 1983:117-123; 1984:65-71; 1985:261-271; Voigt,
1988:215 – 232
58 Roodenberg, 1984:218 – 219; Boerma, 1990:185 – 196 59 Yener, 1993:351; Yener, 1994:286 – 287
60 Bahar, 1988:501 – 527
61 Whallon, 1979:246; 1980:193 – 206; Whallon /Kantman, 1970:13 – 26 62 Özdoğan, 1990:461 – 462
63 Benedict, 1980:115 64 Özdoğan, 2007a:18
4. GÜNEYDOĞU ANADOLU BÖLGESİ NEOLİTİK YERLEŞİMLERİ