Türkiye’de İklim Değişikliği Politikaları

Türkiye’de çevre konusunda hassasiyetlerin oluşmaya başlaması özellikle 1972 yılında düzenlenen ve Avrupa Birliği çevre politikasının oluşmasında da önemli rol oynayan Birleşmiş Milletler Çevre Konferansı sonrasında ortaya çıkmıştır (Ulucak ve Erdem, 2012: 82). Bu konferansın etkisiyle 1973-1977 dönemini kapsayan Üçüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı’nda ekonomik kalkınmayı engellemeksizin çevrenin korunmasına ilişkin düzenlemelerin mevzuatta yer alması gerektiği vurgulanmıştır. O zamana kadar birbirinden bağımsız olarak yürütülen çevreyi koruma faaliyetleri, artık ortak mücadele haline gelmiştir (Ekici, 2011:202).Planda, çevre sorunları açısından ayırt edici özellik, ayrı bir çevre bölümünün olmasıdır. Bu noktada, ülkenin su, hava ve kıyı gibi belli başlı sorunlarına dikkat çekilmekte ve bunların bir bütün olarak, planlama sistemi içinde incelenmesinin gereği vurgulanmaktadır. 1979 – 1983 arasındaki “Dördüncü Beş Yıllık

76

Kalkınma Planı’nda ise, çevre sorunlarına hem toplumdaki gelişmeler, hem de temel politikalar bölümünde yer verilmiştir. Bu planda, özellikle çevre alanındaki düzenlemelerde, proje ve uygulamalarda yerel yönetimlere yetki verilmesinin önemi üzerinde durulmaktadır (Torunoğlu, 2013:34) Beşinci Kalkınma Planı’na kadar çevre kirliliğinin azaltılmasına ilişkin hedefler belirlenirken beşinci plandan itibaren doğal kaynakların etkin kullanımı ve gelecek kuşaklara aktarılmasının gerekliliği yani sürdürülebilir kalkınmayı hedef alan planlar yapılmıştır (Ulucak ve Erdem, 2012:82).

Çevre sorunlarına ilişkin yasal önlemlerin oluşturulması noktasında, 1982 anayasası, kişiler için 73’ üncü maddesi ile yüklediği genel vergi ödevi dışında, çevre ilk defa anayasada düzenlenmiş ve anayasanın “Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler” başlıklı üçüncü bölümünün 56’ıncı maddesinde “Herkes, sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahiptir. Çevreyi geliştirmek, çevre sağlığını korumak ve çevre kirlenmesini önlemek devletin ve vatandaşların görevidir” ifadesi yer almıştır. 1982 anayasası ile birlikte çevrenin korunması ile ilgili olarak doğrudan ve dolaylı olarak bir çok madde hükme bağlanmıştır (Ulucak ve Erdem, 2012:82; Ekici, 2011: 202; Özdemir, 2009:27). Bu hükme uygun olarak 1983 yılında 2872 sayılı Çevre Kanunu yürürlüğe girmiştir. Bu kanunun 18. maddesinde çevre kirliliğinin önlenmesi, çevrenin iyileştirilmesi ve çevre ile ilgili yatırımların desteklenmesi amacıyla (Özdemir, 2009:27);

i. İthaline izin verilen kontrole tâbi yakıt ve atıkların CIF bedelinin yüzde biri ile hurdaların CIF bedelinin binde beşi oranında alınacak miktar,

ii. Büyükşehir belediyeleri su ve kanalizasyon idarelerince tahsil edilen su ve kullanılmış suları uzaklaştırma bedelinin yüzde biri, çevre katkı payı olarak tahsil edilir. Tahsil edilen bu tutarlar, ilgililerce en geç ertesi ayın on beşine kadar ilgili mal saymanlıkları hesaplarına aktarılır ve bütçeye gelir kaydedilir

hükmüne yer verilerek, bir kaynak oluşturulması hedeflenmiş, ancak, başlangıçta Çevre Kirliliğini Önleme Fonu adı ile kurulmuş bir özel hesaba alınan bu gelirler, daha sonra bu fonun kaldırılması dolayısıyla, genel bütçe havuzu içinde bir bakıma özel bir kaynak olma niteliğini kaybetmiştir.

Diğer taraftan söz konusu kanunun ‘ilkeler’ başlıklı 3/g maddesinde, “kirleten öder ilkesi” yasal çerçeveye kavuşturulmuştur. Kanunun ‘Kirletenin Sorumluluğu’ başlıklı

77

28’inci maddesinde ise, çevreyi kirletenler ve çevreye zarar verenlerin sebep oldukları kirlenme ve bozulmadan doğan zararlardan dolayı kusur şartı aranmaksızın sorumlu oldukları hükme bağlanmıştır (Ekici, 2011:202-203).

Türkiye’de iklim değişikliğine ilişkin ilk çalışmalar ise, 1991-1996 yılları arasında Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü’nün koordinasyonunda yapılmıştır. 1997 yılından itibaren iklim değişikliği ile ilgili koordinasyon görevi, Çevre Bakanlığı tarafından yürütülmüştür. Çevre Bakanlığı 2003 yılında Çevre ve Orman Bakanlığı olarak yeniden yapılanmıştır. Ulusal politikanın belirlenmesine yönelik Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı hazırlık çalışmaları kapsamında 1999 yılında “İklim Değişikliği Özel İhtisas Komisyonu” toplanmıştır.Komisyon raporunda, iklim değişikliği ile ilgili sektörlerin mevcut durumu, iklim değişikliği çalışmaları kapsamında eksiklikler ve yapılması gereken faaliyetler ile politika önerileri incelenmiştir. Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı konuyla ilgili ulusal politikalar önererek sera gazı emisyonlarının azaltılması ve iklim dostu teknolojilerin finansal destek alması önlemlerini içeren ilk resmi dokümandır. Planın çevre bölümünde iklim değişikliği ile ilgili olarak (Arı, 2010:21-22)

Türkiye, BMİDÇS kapsamında gelişmekte olan ülkelere finansal ve teknolojik yardım yükümlülüğü bulunmayan ancak sera gazı emisyonlarını sınırlandırarak ve yutak alanlarını koruyup artırarak iklim değişikliğinin etkilerini azaltmaya yönelik ulusal politikalar benimseyen ve önlemler alan bir ülke konumundadır. Bu kapsamda sera gazı envanterini hazırlamaya yönelik çalışmalar ise, 2004 yılında başlamış, 2006 yılında tamamlanarak Ulusal Sera Gazı Emisyon Envanteri, BMİDÇS Sekretaryasına sunulmuştur. 2006 yılında hazırlanan Türkiye İklim Değişikliği Ulusal Bildirimi kapsamında birincil enerji kaynaklarının kullanıldığı sektörlerde, enerji verimliliğini artırmaya yönelik politika önerileri hazırlanmıştır. 18 Mayıs 2005 tarihinde 5346 sayılı Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Elektrik Enerjisi Üretimi Amaçlı Kullanımına İlişkin Kanun yürürlüğe girmiştir. Sanayinin çevre normlarına uygun üretim yapmasına yönelik olarak 26 Nisan 2006 tarihinde 2872 Sayılı Çevre Kanunda Değişiklik Yapan 5491 Sayılı Kanun yürürlüğe girmiştir (Arı, 2010:3, 22-23).

5491 sayılı Kanunun 23 üncü maddesi ile ek ve yeni düzenlemeler yapılarak, konu ile ilgili çeşitli tebliğ ve genelgelerle öngörülen yaptırım ve koşullara ek olarak, Çevre

78

Kanununun çeşitli maddelerinde öngörülen yükümlülüklere aykırı hareket edenlerle ilgili olarak da, 5.1.2007 ve 31.1.2007 tarihli Resmi Gazetelerde yayımlanan 2007/1 ve 2007/2 sayılı Çevre Bakanlığı Tebliğlerinde idari para cezalarının uygulanması konusunda ceza miktarlarının güncel değerlerine ve açıklayıcı düzenlemelere yer verilmiştir. Bu düzenlemeler yanında, AB ile eşgüdümlü olarak Çevre ve Orman Bakanlığı Operasyonel Programı da 2007 yılında hayata geçirilmiştir (Özdemir, 2009: 27-28).

İklim değişikliğine ilişkin olarak uluslararası düzeyde üstlenilecek yükümlülüklerin başta enerji, sanayi ve ulaştırma olmak üzere birçok sektörü etkileyeceği gerçeği, konuya ilişkin kararların üst düzeyde çok yönlü ele alınması ihtiyacını doğurmuştur. Bu nedenle, konunun izlenmesi ve stratejik bir bakış açısıyla değerlendirilmesini sağlamak amacıyla, 22 Ocak 2001 tarihinde yayımlanan Başbakanlık Genelgesiyle İklim Değişikliği Koordinasyon Kurulu (İDKK) kurulmuştur. Türkiye 2009 yılında Kyoto Protokolüne taraf olmuştur. Ayrıca, Türkiye 2006 yılından beri her yıl Ulusal Sera Gazı Emisyon Envanterini uluslararası normlarda hazırlayarak BMİDÇS Sekretaryasına sunmaktadır (Arı, 2010:23).

Türkiye gelişmekte olan bir ülke olarak uluslararası anlaşmalardaki yükümlülüklerini yerine getirebilmek için çalışmalar yapmaktadır. Türkiye’nin Ulusal İklim Değişikliği Strateji Belgesi (2010 – 2020), Nisan 2010 tarihinde Yüksek Planlama Kurulu tarafından onaylanmıştır. Strateji’de Türkiye’nin iklim değişikliği göstergeleri, uluslararası iklim değişikliği müzakereleri kapsamındaki tutumu ve iklim değişikliğine uyum, sera gazı emisyonlarının kontrol altına alınması, teknoloji transferi ile finansman ve kapasite artırımı konularında kısa, orta ve uzun vadede yapacakları yer almaktadır.Ulaştırma, enerji, sanayi ve konutlardan kaynaklanan sera gazı emisyonlarını önlemeye ve nihai enerji tüketimini azaltmaya yönelik olarak 5627 sayılı Enerji Verimliliği Kanunu 2 Mayıs 2007 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Ayrıca bu Kanuna dayanarak 9 Haziran 2008 tarihinde Ulaşımda Enerji Verimliliğinin Artırılmasına

İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik ve 5 Aralık 2008 tarihinde Binalarda Enerji Performansı Yönetmeliği yürürlülüğe girmiştir (Arı, 2010:25-26).

Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı’nda konuyla ilgili yer alan hedeflerin pek çoğunun gerçekleştirildiği; Dokuzuncu Kalkınma Planı’nda yer alan hedeflerin

79

gerçekleştirilmekte olduğu görülmektedir. Türkiye, bugüne kadar iklim değişikliği ile mücadeleyi yalnızca ulusal kaynaklarını kullanarak yapabilmiş, gelişmekte olan ülkelere tanınan esneklik mekanizmalarından faydalanamamıştır. Ancak, emisyon azaltımı veya sektörel iklim değişikliği politikalarının hayata geçirilmesi konusunda yetersiz finansman imkanları nedeniyle kısıtlı bir ilerleme kaydedilmiştir (Arı, 2010:36, 164).