Türkiye'de Cumhuriyet Sonrası Siyasi Partilerin Gelişimi

Türkiye’de ilk siyasi partiler Cumhuriyet Dönemi öncesinde oluşturulan siyasi amaçlı örgütlerin devamı olarak kurulmuştur. Cumhuriyet dönemine geçiş ile birlikte bu örgütler partileşerek yeni dönem Türkiye’sinde siyasi alanda boy göstermeye başlamışlardır.

Cumhuriyet döneminde ilk parti 1935 yılında kurulan Cumhuriyet Halk Partisi’dir. CHP ilk parti olması nedeniyle ülkeyi tek parti olarak idare etmiş ve ülkede “tek parti rejimi” olarak adlandırılan dönemin simgeleşmesini sağlamıştır. Daha sonra 1945 yılında “Milli Kalkınma Partisi”, 1946’da ise “Demokrat Parti” kurularak 1961 Anayasası değişikliğinin 1965’de yürürlüğe girmesi ile resmen “Çok Partili Dönem” başlamıştır (BERBEROĞLU, 1997:34).

Siyasi partilerin yakın tarihimizdeki gelişimi ise 1983 yılında çıkartılan “Siyasi Partiler Yasası” ve daha sonra bu yasada yapılan değişiklikler çerçevesinde olmuştur. Bu durumda ülkemizdeki siyasi partiler Anayasanın 68. Maddesinde göre kurulmaktadır. Demokratik olmaları hem anayasada hem de siyasi partiler yasasında belirtilmektedir. Bu yasaya göre siyasi partiler önceden izin almaksızın kurulurlar; anayasayla ve kanun hükümleri içerisinde devletin bağımsızlığı, insan hakları, demokratik ve laik cumhuriyetin ilkeleri ile bağlayıcı biçimde siyasi yaşamlarını sürdürürler.

Siyasi partiler yasamızdaki bu hüküm ve benzer pek çok hüküm evrensel özellik taşımakla beraber partilerin belirli bir dünya görüşü ve programa göre çalışması zorunluluğu sadece ülkemize özgü bir durumdur (TANÖR, 1997:46). Bu nedenle sadece ülkemizdeki siyasi partilerin fikir ve örgütlenme sınırları aynı olacak biçimde belirlenmiştir (TEZĐÇ, 1997:47).

Türkiye’de siyasi partilerin öne çıkan bazı karakteristik özellikleri şöyledir;

— Türkiye uzun süre faaliyette bulunan ve ideolojik temellere göre örgütlenen güçlü siyasi partilere sahip olamamıştır. Bu durumun nedeni olarak birçok faktör asılabilir. Ancak askeri darbeler nedeni ile demokrasinin geçici bir süre ile de olsa askıya alınması en önemli faktörlerden biridir. Darbeler ile olağan gelişimleri sekteye uğrayan partiler darbe sonrası yeniden yapılanarak güçlü bir görüntü verseler de uzun vadeli ve sağlam temeller üzerinde kurumsallaşamamaktadırlar (S.ERDOĞAN, 2004:163).

— Türkiye ekonomisi çok partili hayata geçiş sonrası çoğunlukla kısa ömürlü hükümetler tarafından yönetilmiştir. Söz konusu hükümetler çoğu kez koalisyonlar yolu ile hükümet kurabilmiştir.

— 1980 sonrası dönemde dünyada küreselleşmenin etkinliğinin artması ile birlikte “parçalanmış parti” sistemi siyasal hayatımızda yerleşik hal almış ve hem sağ hem de sol görüşlü merkez partilerin gücü zayıflamıştır (ÖZBUDUN, 2002:65).

— Demokrasi kesintileri, kısa ömürlü siyasi partiler nedeniyle parti programlarında farklı kimliklere sahip örgütlenmelere rastlamak güçtür. Genelde tüm partilerin benzer sorunlar için benzer çözüm önerileri vardır ve bu da siyasi partilerimiz arasında bir sağ – sol sınıflandırmasını anlamsız kılmaktadır (S.ERDOĞAN, 2004:166). Cumhuriyetin ilanı sonrası tek partili dönemde partilerimiz kadro partisine uygun yapılanma içerisinde görünürken çok partili dönem ile birlikte siyasette kitlelerin gücünün kanıtlanması ile partiler bu güçlü kitleleri tatmin etmeye yönelik popülist

tanışan Türkiye ekonomik gidişatın kötüleşmesi ile popülist siyasetin bir sonucu olarak siyasi kırılmalara ve darbelere sahne olmuştur. Hem darbe öncesi hem de darbe sonrası ülkede partiler yeni değişimleri karşılamak adına halka dayalı yapıya geçiş yapmışlardır. Ancak bu geçişi kadro partisinden kitle partisine bir dönüşüm olarak görmek bazı hususları gözden kaçırmamıza neden olabilir. Bu dönüşümde partiler halka dayalı yapılanmaya giderken kitle partilerinin varsayılan birinci önceliğinde olduğu gibi hizmet ettiği kitlenin sesini duyurmayı değil büyük oy grupları üzerinde kalıcı etki yaratmayı ve bu yolla iktidar olmayı hedeflemekteydi. Aynı biçimde seçmenler de kendi görüşlerini temsil edecek kitle partilerinden çok kendi taleplerini arttırarak yansıtabilecekleri partilerin ortaya çıkmasını önemsiyordu. Bu beklentilere dayalı süreç ortaklaşa bir mutabakat ile sonlanmıyordu. Partiler kendilerine muhatap alacakları ticaret – sanayi burjuvazisi ve büyük çiftçi kitleleri rant tabanlı ilişkiler içerisinde siyaset yaparken dünya ekonomisinin içinde bulunduğu yüksek kalkınma hızları popülist politikaların başarılı gözükmesini sağlıyor ve yukarıda bahsettiğimiz azınlığın dışında kalan çoğunluk kitlelerinin de talepleri karşılanıyor gibi görünüyordu. Nitekim bu taleplerin karşılanmasının güçleştiği dönemde 1971 darbesi yapılıyordu. Darbe sonrası Bretton Woods sisteminin çöküşü, petrol krizleri ile keynesyen birikim modeli sona ererken Türkiye’de oluşan bunalım sonucu sağ koalisyonlar sorgulanıyor ve yeni bir kavram olarak “ortanın solu” gelişiyordu. Merkez sol kavramının karşısında merkez sağın şekillenmesi ise 80 darbesi sonrası kapitalizmin serbest piyasa ekonomisini “eşsizleştirme” çabası ile oluyordu (KARDAM ve TÜZÜN, 1998:15 – 24).

1980 ortalarında Türkiye’deki siyasi partiler dünyadaki dönüşümlerin çözümlemesini yapmaksızın sağ ve sol ekseninde “merkez” kavramı ile yeniden şekillenirken değişen küresel sisteme Türkiye’nin bilinçsizce eklemlenmesine yol açmakta ve bu da kendilerine duyulan güvenin azalmasını sağlamaktaydı. Bu güven bunalımı toplumda yeni arayışlara neden olmuş ve popülist çizgiyi devam ettirecek biçimde partiler bir dönüşüme daha uğrayarak merkez çizgiden radikal çizgiye kaymıştır. Radikal partiler özellikle dinsel özgürlüğü temel alan, bunun yanında etnik farklılıklara kucaklayıcı yaklaşımlar sergileyen, küçük şehirler ve kırsalda muhafazakar çizgiye önem veren yapıda şekillenmekteydi. Radikal siyasete dönüşüm sürecinde ortaya çıkan bir diğer parti tipi ise kitle partisi olarak yapılanan ancak sadece etnik farklılıklar üzerinden

kendini tanımlayan, nüfusun tamamına göre temsil ettiği kitle sayıca az ancak teorik olarak kitle partilerinin ön gördüğü seçmen profiline beklide en yakın duruşu sergileyen seçmenleri temsil eden partilerdir.