Temel gıda maddelerinin en önemlilerinden biri olan şeker ve şekerin hammaddesi olan şeker pancarı, ülkemiz için tarladaki bitki ve sofradaki şeker olmayıp çok daha yüksek katma değeri olan, ülkemize yarattığı katma değerin yanında önemli istihdam olanakları yaratan bir üründür. Zira pancar şekeri et ve süt gibi temel gıda ürünlerinin önemli bir hammaddesi, hayvancılık sektörü için ise önemli bir yem kaynağıdır. Ayrıca beslenme alışkanlıklarımızı ve geleneksel damak zevkimizi de ilave ettiğimizde dışa bağımlı kalmadan mutlaka üretmemiz gereken bir üründür.
Tablo 7: Yıllar İtibariyle Şeker Pancarı Üretim Miktarı (1000 Ton)
Kaynak: http://www. tuik. gov. tr/Gosterge. do?id=3754&sayfa=giris&metod=IlgiliGosterge, Erişim Tarihi: 20.05.2010, Konu: Bitkisel Üretim İstatistikleri, Endüstriyel Bitkiler, Türkiye İstatistik Kurumu
Yukarıdaki tabloda yıllar itibariyle şeker pancarı üretim miktarları gösterilmiştir.
Tablo incelendiğinde yıllar itibariyle üretim miktarlarında iniş-çıkışlar olduğu görülmektedir.
1960 ve 1970 yıllarında 4.3 milyon ton olan şeker pancarı üretim miktarı 1980 yılına gelindiğinde 6.7 milyon tona yükselmiştir. 1980-1990 yılları arasında 11-12 milyon ton seviyelerinde gerçekleşen şeker pancarı üretimi 1990 yılı itibariyle 13.9 milyon tona ulaşmıştır. 1998 yılında 22.2 milyon ton şeker pancarı üretimi gerçekleştirilmiştir. 1998 yılında çıkarılan kota uygulaması ilk yılında etkisini göstermiş ve 1999 yılında şeker pancarı üretiminde büyük bir düşüş gerçekleşmiş ve üretim 17.1 milyon tona düşmüştür.
Yukarıda değindiğimiz kota uygulamasını açacak olursak, 1990’lı yılların sonlarına doğru pancarda ihtiyacın üzerinde meydana gelen üretim, şeker stoklarında artışa yol açmış ve buna bağlı olarak kamu sektörü 1998 yılında, şeker pancarı politikamızda önemli bir değişiklik yapmış ve o güne kadar uygulanmakta olan ekim alanı sınırlaması yerine, kontenjan uygulamasına yani kota uygulamasına geçilmiştir. Bu uygulama ile pancar
üreticisinin tüm ürününe satın alma garantisi verilmesi, üretimde istikrarın, kendi kendine yeterliliğin ve pazar büyümesine uyumun sağlanması, özelleştirme için sektörel alt yapının hazırlanması ve AB Ortak Tarım Politikası’na uyum amaçlanmaktadır. Uygulama ile makro düzeyde ülke ekonomisine olumlu yönde katkı, sektörde istikrarlı ve planlı büyüme hedeflenmiştir.
1998 yılında hava şartlarının uygun olması sonucunda pancar veriminin çok yüksek düzeyde gerçekleşmesi ve ilk kontenjan uygulama yılında oluşan tereddütlerin ortadan kaldırılması için kontenjan üretiminde sınır, Bakanlar Kurulu’nun 20.09.1998 tarihli kararıyla iki kat artırılarak %25’ten %50’ye çıkarılmıştır. Böylece şeker pancarı üretimini kısıtlamak için yapılan yeni politika uygulamaları ilk firesini vermiştir. 1998 yılında kontenjan uygulaması ile ekim alanları daraltılmayıp 408 bin hektar alanda pancar ekimi yapılmıştır. 29
İç talep ile arzı dengelemek için kontenjan uygulaması 1999 yılında da devam etmiştir.
Bu yılda kontenjan miktarı, üretim fazlalığından kaynaklanan stok artışı ile dünyada yaşanan ekonomik durgunluk nedeniyle ithalatçı ülkelerin şeker taleplerindeki daralma göz önünde bulundurularak belirlenmiştir. 1999 yılında ekilen alan 335 bin hektar olmuştur. 1999 yılında kota kapsamında 15,7 milyon ton pancar alınmış ve bu ürün için 369 trilyon TL ödeme yapılmıştır. 30
Şimdi ülkemizde üretilen şekerin üretim maliyetini hesaplayalım: Ülkemizde yetiştirilen şeker pancarının içerdiği şeker miktarı ortalama % 16-17’dir. Şeker fabrikası şeker üretim randımanı ortalama % 13-14’tür. 100 kg pancardan ortalama 13-14 kg şeker elde edilir. 7,5 ton pancardan 1 ton şeker elde edilir. Şeker üretim maliyetinde ; (ortalama)
Hammadde masrafları : % 60, Personel masrafları : % 20,
Yakıt, işletme malzemeleri, diğerleri : % 20
29 Aysel Özdeş Akbay. Türkiye’de Şeker Üretiminin Ekonomik ve Sosyal Kârlılığının Değerlendirilmesi, Ankara, 2003, s. 15.
30 Akbay, a.g.e., 16.
50 Dolar/ton pancar bedeli ile yapılacak hesaplamada 1 ton şekerin maliyeti,
Hammadde: 375 Dolar/ton (7,5 ton pancar x 50 Dolar/ton = 375 Dolar/ton ) Personel: 115 Dolar/ton
Yakıt + Diğer: 110Dolar/ton Toplam: 600 Dolar/ton
Şeker pancarı alım fiyatı 50 Dolar/ton değerine göre, 1 kg şekerin maliyeti 0,6 dolar/kg olacaktır.31
Pancarda şeker varlığı ve pancar işleme kapasitesi yüksek olan şeker fabrikalarında şeker üretim maliyetinde hammaddenin payı % 70’e kadar çıkmaktadır. Dolayısı ile şeker üretim maliyeti düşmektedir.
Tablo 8: Yıllar İtibariyle Şeker Üretim Miktarı
MİKTAR(BİN TON)
MİKTAR(BİN TON)
YIL YIL
1960 643 1989 1, 432 1970 518 1990 1, 579 1980 1, 049 1991 1, 824 1981 1, 117 1992 1, 805
31 A. İsmet Tortopoğlu, Şeker Sektöründe Değişim, Ankara, 2003, s. 8.
1982 1, 617 1993 1, 743 1983 1, 714 1994 1, 727 1984 1, 703 1995 1, 290 1985 1, 430 1996 1, 842 1986 1, 294 1997 2, 012 1987 1, 346 1998 2, 530 1988 1, 332 1999 2, 120 Kaynak:Türkiye İstatistik Kurumu, İstatistiki Göstergeler, 1923-2009
Yukarıdaki tabloda yıllar itibariyle şeker üretim miktarları gösterilmiştir. 1960 ve 1970 yılındaki üretim miktarları çok yüksek değildir. 1980 yılında üretim miktarı ilk defa 1 milyon ton seviyesine ulaşmış ve üretim 1998 yılında yaklaşık 2,5 milyon tona kadar yükselmiş ama yine aynı yılda kota sistemine geçilmesiyle birlikte yıllar itibariyle üretim miktarında azalma meydana gelmiş ve üretim 1999 yılında 2,1 milyon tona gerilemiştir.
Türkiye’de şeker, 1990’lı yılların ikinci yarısına kadar sadece ‘‘şeker pancarından’’
üretilmekte iken mısır ve benzeri ürünlerden ‘‘Nişasta Bazlı Şeker’’(NBŞ) üreten şirketlerin faaliyete geçmesiyle, şeker pancarı ve mısırdan üretilmeye başlanmıştır.
Türkiye şeker sektöründe; toplam tatlandırıcı kurulu kapasitesi; 990 bin tonu NBŞ’ye ait olmak üzere toplam 4 milyon 137 bin tondur. Ülkemizde tümü özel sektöre ait olmak üzere 5 şirkete ait, 6 nişasta bazlı şeker fabrikası faaliyet göstermektedir. Bu fabrikalar 1990’lı yılların ortalarında faaliyete geçmişler ve faaliyetlerini büyüyerek sürdürmüşlerdir.
Hammadde olarak mısır kullanan nişasta bazlı tatlandırıcılar doğrudan tüketilmemekte, daha çok şekerli ürünler sanayisinde girdi olarak kullanılmaktadır. Bu tatlandırıcıların başlıca kullanım alanları şekerlemeler, şekerli ve unlu ürünler, geleneksel tatlılar, dondurma, helva, reçel ve marmelat, alkollü ve alkolsüz içeceklerdir.