TÜRKİYE’DE ENERJİ POLİTİKALARINA İLİŞKİN GENEL

Türkiye enerji ihtiyacının yarısından fazlasını ithalat yolu ile sağlayan bir ülkedir. Toplam birinci enerji tüketiminde petrol en büyük paya sahiptir. Doğal gazın Türkiye’nin enerji kaynaklarına yeni girmiş bir enerji olmasına rağmen önemli bir kaynaktır. Türkiye özellikle linyit olmak üzere önemli miktarda kömür rezervlerine sahiptir. 1950’lerden günümüze enerji tüketimindeki artış yıllık % 5, elektrik tüketimi artışı ise yıllık % 10 olmuştur. Bu yüksek oranlara rağmen Türkiye enerji ve elektrik tüketiminde OECD ülkelerinin oldukça aşağısında yer almaktadır.183

Enerji yoğunluğu, kişi başı enerji tüketim değerlerinin gayri safi milli hasıla değerlerine oranıdır. Bir birim üretim için kullanılan enerji miktarı olarak ta tanımlanmaktadır. Bu gösterge içinde, ekonomik çıktı, enerji verimliliğindeki artış ve azalma, yakıt ikamesindeki değişimler birlikte ifade edilmektedir. Türkiye’de kişi başı enerji tüketimi OECD ülkelerinin beşte biri kadarken enerji yoğunluğu iki kat fazladır.184 Enerji yoğunluğu, enerji verimliliğinin takip ve karşılaştırılmasında yaygın olarak kullanılan bir araçtır. Sanayi enerji yoğunluğu yüksekliğinin anlamı, sanayinin içinde katma değeri düşük, fakat tükettiği enerji büyük olan demir-çelik, alüminyum, çimento, kâğıt gibi kesimlerin ağırlıkta olmasıdır. Türkiye’de kullanılan teknoloji enerji yoğun teknolojidir. Enerji yoğunluğunun düşürülmesi için sanayi sektöründe enerji verimliliğinin artırılmasının yanı sıra, ağır sanayiden katma değeri yüksek hafif sanayi ürünleri üretimine (elektronik, vb) geçilmelidir. 185

Türkiye’nin enerji politikaları 1923’ten itibaren beş ana dönemde incelenebilir:186

· 1923- 1930 (Cumhuriyet sonrası): Bu yıllarda devlet, petrol aramada ve üretiminde 1926’daki kanuna dayanarak tek yetkiliydi. Kişi başına kurulu güç sadece 14.8 kw’dir. 1926 yılında başlayan ve 1929 yılında

183

Kamil Kaygusuz, “Energy Policy And Climate Change İn Turkey”, Energy Conversion And

Management, Vol:44, 2003, pp. 1671–1688.

184

EİE, 2009-2013 Stratejik Planı, EİE Y., 2009, s. 16-18. 185

Cem Saatçioğlu ve İsmail Küçükaksoy, “Türkiye Ekonomisinin Enerji Yoğunluğu ve Önemli Enerji Taşıma Projelerinin Ekonomiye Etkisi”, Dumlupınar Üniversitesi SBE Dergisi, Sayı:11, 2004, ss. 11-19.

186

A. Osman Yılmaz and Tuncay Uslu, “Energy Policies Of Turkey During The Period 1923–2003”

111

yoğunlaşan dünya ekonomik krizine paralel olarak Türkiye’de de ekonomik kriz, elektrik fiyatları ve enflasyonunun önemli ölçüde artmasına neden olmuştur. · 1930-1950 (Sanayileşme) : İkinci Dünya Savaşı’nın yaşandığı bu dönemde

kömür üreticisi yabancı şirketler kamulaştırmış ve Maden Tetkik arama (MTA) Genel Müdürlüğü gibi Etibank, Petrol Ofisi ve Elektrik Araştırmaları İdaresi (EİEİ) gibi kamu işletmeleri kurulmuştur. 1940 yılında, ilk petrol üretim yeri Raman Petrol Sahası açılmıştır.

· 1950-1960 (Karma ekonomi) : Bu yıllarda özel sektör ve yabancı yatırımların artmaya başlamıştır. Fakat uygulama aşamasında kamu sektörü özel sektörden daha önde olmuştur. Bu dönemde elektrik üretimi ve tüketimi Türkiye’deki ekonomik kalkınma ve gelişmeye paralel olarak artış göstermiştir. 1957’de Türkiye kömür işletmeleri kurulmuştur.

· 1960-1970 (Planlı ekonomi) : Bu dönmede Keban, Aliağa gibi büyük termik ve hidroelektrik santralleri faaliyete başlamışlardır. Türkiye’nin elektrik üretimi büyük ölçüde termik santrallere bağlı olmaktadır.

· 1980-2003 (Özelleştirmeler ve modernizasyonlar): 1980’den sonra devlet kontrolündeki ekonomi yerini liberal ekonomik anlayışa bırakmıştır. Elektrik üretim ve dağıtım işleri özelleştirme kapsamına alınmıştır. Kamu iktisadi teşebbüslerinin elinde olan enerji ve elektrik işleri, özellikle yap-işlet-devret modeli ile özel sektöre devredilmeye çalışılmıştır. 1980'li yılların ikinci yarısından sonra, artan enerji talebinin ithal kaynaklardan karşılandığının görülmesi üzerine 1987 yılı sonrasında termik santral projelerinin gerçekleştirilmesinde özel sektör ağırlık kazanmıştır. Bu nedenle kamunun termik santral yatırımları azaltılmıştır.

Türkiye'nin enerji politikası; enerji güvenliğinin, çevresel etkiler gözetilerek, uygun maliyetlerle ve sürdürülebilir bir şekilde sağlanması, bölgesel ve küresel enerji ticaretinde söz sahibi olması, enerji verimliliğinin artırılması temel amaçlarını içermektedir. Yüksek talep artışının karşılanması, yeterli yatırım yapılması ve ekonomik verimliliğin artırılması için, 2000 yılı sonrasında enerji sektöründe rekabeti öngören yeni bir yapılanmaya gidilmiştir. Bu kapsamda, Elektrik Piyasası Kanunu (2001), Doğal Gaz Piyasası Kanunu (2001), Petrol Piyasası Kanunu (2003), LPG Piyasası Kanunu (2005), Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Elektrik Enerjisi Üretimi Amaçlı Kullanımına İlişkin Kanun (2005), Enerji Verimliliği Kanunu

112

(2007), Jeotermal Kaynaklar ve Mineralli Sular Kanunu (2007), Nükleer Güç Santrallerinin Kurulması ve İşletilmesi ile Enerji Satışına İlişkin Kanun (2007), Yerli Kömür Kaynaklarının Elektrik Üretimi Amaçlı Değerlendirilmesine İlişkin Yasal Düzenleme (2007), Arz güvenliğine ilişkin 5784 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun (2008) yürürlüğe girmiştir.187 2007 tarihli Enerji Verimliliği Kanunu ile; önümüzdeki yıllarda Türkiye’deki enerji yoğunluğunun OECD ülkeleri ortalamasına indirilmesi ve böylelikle fosil enerji ithalatının ve sera gazı emisyonlarının azaltılmasının hedeflendiği, kanun gerekçe notunda sayısal olarak belirtilmektedir.

Enerji yoğunluğunun azaltılması (enerji verimliliğinin arttırılması), enerji politikalarının en önemli unsurları arasındadır. Gelişmiş ülkeler, birkaç kat düşük enerji girdisi ile, az gelişmiş ülkelerin yaratabildikleri gayri safi hasılayı elde edebil- mektedir. Gelişmekte olan ülkelerin önündeki en önemli hedeflerden biri, sanayi ve ulaştırma politikaları ile entegre biçimde oluşturmaları gereken enerji politikalarında, enerji yoğunluğunu düşürecek önlemleri en ön sıraya koymak olmalıdır.188

9. Kalkınma Planı’nda (2007-2013) enerjideki temel amaç; enerjinin sürekli, güvenli ve en düşük maliyetle temin edilmesi olmaktadır. Enerji talebi karşılanırken çevresel zararların en alt düzeyde tutulması, enerji verimliliği ve tasarruflu kullanılması vurgulanmaktadır. Üretim sistemi içinde yerli ve yenilenebilir kaynakların payının azami ölçüde yükseltilmesi hedeflenmektedir. Yine bu plan döneminde arz güvenliğinin artırılması amacı ile birincil enerji kaynakları bazında dengeli bir kaynak ve ülke çeşitlendirmesine gidilmesine, plan dahilindeki hidroelektrik santral projelerinin en düşük maliyetle ekonomiye kazandırılması amaçlanmaktadır.

Türkiye’nin petrol ve doğalgazda yerli kaynaklarının artan enerji talebi ile karşılaştırıldığında göreceli olarak azlığı, petrol ve doğalgazda enerji ithalatını beraberinde getirmektedir. Mevcut durumda Türkiye’nin ithal bağımlılık oranı yüzde 73 seviyesindedir. Bu bağlamda ülkemizin enerji arzında kaynak, teknoloji ve altyapı çeşitlendirilmesinin artırılmasına büyük önem verilmektedir. Bu nedenle, yurtiçi ve yurtdışında petrol ve doğalgaz arama faaliyetleri son yıllarda yoğunluk kazanmıştır. 2005 yılında yürürlüğe giren Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Elektrik Enerjisi

187

ETKB, Faaliyet Raporu 2008, 2008, s. 45. 188

113

Üretimi Amaçlı Kullanılmasına İlişkin Kanun ile özel sektör marifetiyle yenilenebilir enerji kaynaklarından elektrik enerjisi üretilmesi imkanı sağlanmıştır. Yenilenebilir enerji kaynaklarına ilişkin temel hedef, bu kaynakların elektrik enerjisi üretimi içerisindeki payının 2023 yılında en az % 30 düzeyinde olmasının sağlanmasıdır. 2002 yılında neredeyse yok sayılacak düzeyde olan rüzgâr enerjisi kurulu gücü, 2009 yılı sonu itibari ile 800 Mw düzeyine ulaşmıştır.

Türkiye, küresel enerji sektöründeki gelişmeler ekseninde ve özel jeostratejik konumunun getirdiği avantajlar çerçevesinde kendi enerji arz güvenliği bakımından tedarikçi ülke çeşitlendirmesini sağlamanın yanı sıra zengin hidrokarbon kaynaklarının başta AB olmak üzere büyüyen piyasalara taşınmasında önemli bir rol üstlenmeyi hedeflemiştir. Doğu-Batı Enerji Koridorunun en önemli bileşenini oluşturan Bakü-Tiflis-Ceyhan (BTC) Ham Petrol Boru Hattı, 4 Haziran 2006 tarihinde Ceyhan İhraç Terminalinden yüklenen ilk petrol tankeri ile işler hale gelmiş ve Azeri petrolünün uluslararası pazarlara taşınmasına başlanmıştır. 2006 yılından 2009 yılı sonuna kadar yükleme yapılan petrol miktarı toplamda 800 milyon varile ulaşmıştır.189

Elektrik enerjisi arz ve talep projeksiyonlarına bağlı olarak, 2015 yılından başlayarak yaklaşık 5.000 Mw gücünde nükleer santral kapasitesinin işletmeye alınması planlanmaktadır. Bu amaçla 5710 sayılı Nükleer Güç Santrallerinin Kurulması ve İşletilmesi ile Enerji Satışına İlişkin Kanun (2007) çıkartılmıştır. Nükleer güç santrallerinin kurulmasına ilişkin süreç devam etmektedir. Mersin- Akkuyu'da kurulması planlanan Türkiye'nin ilk nükleer santralinin lisansı alınmış olup, Sinop için lisanslama çalışmaları devam etmektedir.

3.5. EKONOMİK BÜYÜME VE YENİLENEBİLİR ELEKTRİK