Türk KOBİ’lerinin Başlıca Özellikleri

KOBİ’lerin karşılaştıkları sorunların aşılabilmesi, izlenen kalkınma politikalarında köklü bir değişimi, ilgili kurumsal yapıda yeniden organizasyonu ve bugüne kadar izlenen yaklaşımın değiştirilmesini gerektirmektedir. Uluslararası pazarlarda, büyük işletmelerin yanı sıra KOBİ’lerede rekabet imkânları sağlanması, ancak onlara destek vermek ve sorunlarına çözüm bulmak suretiyle sağlanabilecektir. Ayrıca, yönetim sorunlarına önem verilmesi, KOBİ’lerin karar organlarının uyarılması, başarının ancak etkin bir yönetim ile sağlanacağının anlaşılması gerekmektedir. 56

Türkiye’de faaliyet gösteren KOBİ’ler diğer ülkelerdeki KOBİ’lerle karşılaştırıldığında bazı konularda dezavantajlı durumda oldukları gözlenmektedir. Bu farkların işletme yapılarından, genel ekonomik yapıdan, kamu politikalarından ve diğer birçok gelişmeden kaynaklandığı düşünülmektedir. Son dönemde KOBİ’lerle ilgili çeşitli desteklerin geliştirilmesi ve bu desteklerin arttırılmasına rağmen KOBİ’lerin sahip oldukları bazı sorunların varlığı hala devam etmektedir.57

Özetle kaynak ve kalifiye eleman yetersizliği, bilgi ve iletişim araçlarından yeterli ölçüde faydalanamama, sanayi ve bölgesel örgütlenmenin zayıflığı, kurumsallaşamama, bürokratik ve diğer engeller, KOBİ’lerin lehinde olan durumları aleyhlerine çevirmektedir. Mesela, yapıları teknolojik yeniliklerin uygulanmasına müsait olmasına rağmen, finansman sıkıntısı nedeniyle teknolojik düzeylerinin düşüklüğü; teşviklerin genellikle bunlara yönelik olmasına rağmen, bürokratik engeller

55 _{Taş, s. 47.}

56 _{Özgen ve Doğan, s. 94.}

57 _{İdris Sarısoy, Küçük ve Orta Ölçekli İşletmelere Yönelik Vergi Teşvik Politikası, İstanbul Ticaret}

ve iletişimsizlik nedeniyle kullanamamaları; ürün çeşitliliğine rağmen, kalite problemi nedeniyle pazarda etkin olamamaları; krizleri daha kolay atlatmalarına rağmen, bu durumdan kârlı çıkamamaları gibi birçok çelişkili durum bunlara örnek verilebilir.58

KOBİ’lerin muhasebe sisteminin tam ve sağlıklı olarak yapılandırılamaması ve kayıt dışı işlemlerin yüksek olması nedeniyle bu işletmelerin gerçek performanslarını finansal tablolarına yansıtamamaları, özellikle kredi değerliliğinin tespitinde olumsuz etki yaratmakta ve KOBİ’ler yine kayıt dışı finansmana yönelmek zorunda kalmaktadır. Bu durum, doğal olarak kurumsallaşma ve uluslararası pazarda rekabet gücü kazanmada işletmelerin önündeki en önemli engeldir.59 _{Bu anlamda Basel II ile oluşacak yeni} dönemin KOBİ’lerin önemli bir kısmı için ciddi yükler getirebileceği ancak, öngörülen şartları sağlayan ve yüksek derecelendirme notuna, düşük temerrüt olasılığına ve Basel II’de öngörülen teminatlara sahip olanlar açısından bir fırsat olabileceği de açıktır. 60

Ülkemizde KOBİ sahip-yöneticilerinin bilgi sağlamaya ve kullanmaya çeşitli nedenlerle gerektiği kadar önem vermedikleri ve hatta inanmadıkları görülmektedir. Çoğunlukla, dar bir ekonomik çevrede faaliyette bulundukları için sistemli bir bilgi akışına ihtiyaç duyulmamakta bu tür işletmelerde bilginin temini, işlenmesi ve değerlendirilmesi için para harcamak gereksiz bir masraf hatta israf olarak görülmektedir.61 _{Dolayısıyla başarısızlık nedenlerinin çoğunun arkasında alınan} kararların yeterince bilgiye dayandırılmaması görülmektedir.62

KOBİ yöneticilerinin ve her düzeyde çalışan personelin beceri ve niteliklerinin geliştirilmesi, şirket performansını arttırmak açısından oldukça önemlidir. Küçük işletmelerde, yapıları gereği işletme fonksiyonlarının belirginleşmemiş olması nedeniyle, muhasebe, finansman, satın alma, pazarlama, satış, personel, üretim ve yönetim faaliyetleri girişimcilerin bilgi, beceri, eğitim ve teknik yetenekleriyle orantılı

58 _{Ayanoğlu, KOBİ’ler İçin Uluslararası Finansal Raporlama Standartları, s. 12-13.}

Doğan Argun ve Ali Altuğ Biçer, Türkiye’de KOBİ’lerin Denetiminde Yaşanan Zorluklar ve Çözüm Önerileri, IX. Türkiye Muhasebe Standartları Sempozyumu, İstanbul, 12-13 Ekim 2009, s. 357-363.

59 _{Gaye Karpat Çatalbaş ve Ersin Çatalbaş, “KOSGEB Destekleri ve Finansman Sorunu Çerçevesinde}

KOBİ’lerin Analizi”, Active Bankacılık ve Finansman Dergisi, Sayı:56, Temmuz-Ağustos-Eylül 2008, s. 61.

60 _{Hüseyin Ali Kutlu ve N.Savaş Demirci, “KOBİ’lerin Finansal Sorunları ve Çözüm Önerileri”, 4.}

KOBİ’ler ve Verimlilik Kongresi, İstanbul Kültür Üniversitesi Yayınları, İstanbul: Yayın No:70, 7-8 Aralık 2007,

s. 195.

61 _{Karataş, s. 75-76.}

62 _{Mete Oktav, Günal Önce, Alican Kavas ve Mustafa Tanyeri, Orta ve Küçük İşletmelerde İhracata}

olarak, sınırlı kapasitede yürütülmektedir. KOBİ’lerin bir kısmı ihtiyaçlarının farkında olmadıkları, bir kısmı gerek maliyetlerini karşılayamadıkları gerekse uygun iş ve çalışma ortamı sağlayamadıkları için profesyonel eleman istihdam edememektedir. Nitelikli uzman personel, yeni ürün geliştirme, yönetici eğitimi gibi ihtiyaçlar ise en fazla orta ölçekli işletmelerde görülmektedir. Sınırlı kaynaklarla, hızla değişen ve yeni gelişen pazarlara uyum sağlamak zorunda olan yöneticilerin ve çalışanların etkin eğitim ve danışmanlık hizmetiyle çeşitli fonksiyonel alanlarda bilgi ve becerilerinin arttırılmasına ve mesleki formasyonun geliştirilmesine ihtiyaç duyulmaktadır.63

Küçük Olmanın Getirdiği Dezavantajlar;64 _{Bu olumsuzlukların yanında} nitelikli yönetici ve uygun teçhizatın bulunmaması, yerel girişimcilerin iş tecrübesinin yetersiz olması, faaliyet giderlerinin büyüklüğü, stoklama problemleri, alacakların tahsilindeki güçlükler, gereksiz sabit varlıklar ve kuruluş aşamasında yer seçiminin hatalı yapılması da bu noktada temel sorunlar arasındadır.

KOBİ’lerde profesyonel yöneticilerden daha çok yönetim genelde mülkiyeti elinde bulunduranlara aittir ve profesyonel yönetim anlayışı yeterince yerleşmemiştir. Birçok KOBİ açısından değişimi fark etmek ve bu değişime uyum için gerekli çalışmaları yapmak noktasında yönetim yetersiz kalmakta ve bu bağlamda örgütsel rekabet gücü olumsuz etkilenmektedir. Bugünkü görünümüyle KOBİ’ler, çoğunlukla geleneksel yöntemlerle çalışan, teknolojik donanım ve bu teknolojilerin kullanımı açısından önemli yetersizliklerin bulunduğu, örgütsel yapıları düzensiz ve kuralsız oluşturulmuş, dağınık ve düzensiz bir topluluk görünümündedir.

Yüksek Vergiler ve Primler; Küçük girişimcilerin karşı karşıya kaldığı

problem alanlarından bir taneside, yüksek vergiler ve prim oranlarının caydırıcılığıdır. Daha ziyade emek yoğun olarak çalışan bu işletmelerde, vergi oranlarının yükseltilmesi, emeğin maliyetini yükselten SGK yükümlülüklerinin artması kayıt dışı eğilimi arttırmaktadır. Muhasebe meslek mensuplarına vergi kaçakçılığını önlemede yetki

63 _{Cansız, s. 61- 62, 67.}

verilmeyip, fazlasıyla sorumluluk yüklenmesi ve kamudaki denetim elemanlarının özel sektöre geçmesi denetimin etkinliğini azaltmakta ve kayıt dışılığa neden olmaktadır.65

Aile işletmesi olma ve kurumsallaşamama; Ülkemizdeki işletmelerin

yaklaşık %95’i, aile işletmesidir. Bu oran diğer ülkelerde de %70-95 arasında değişmektedir. Dünyada, kamu kuruluşlarının dışındaki işletmelerin %65-90’ı, genellikle aile işletmesi olarak tanımlanmaktadır. Aile işletmeleri, yalnızca KOBİ’leri kapsamamakta dünyada ve ülkemizde binlerce kişiyi istihdam eden ve milyonlarca dolar cirosu olan çok büyük ölçekli işletmelerin de önemli bir kısmı aile işletmesi kategorisindedir. Nitekim ABD’de Fortune 500 araştırmasındaki işletmelerin %40’ı aile işletmesidir.66

Aile işletmelerinin temel sorunlarının başlıcaları maliyetlerin yüksekliği, finansman yetersizlikleri, pazarlama sorunları ve nitelikli hammadde/işgücü ve teknoloji teminidir.67 _{Diğer bir önemli sorun ise sürekliliğin sağlanamamasıdır. Aile işletmesi} sahipleri, kendileri işin başında olduğu, çok çalıştıkları, hızlı karar verdikleri ve işe sahip çıktıkları için kısa zamanda önemli avantajlar elde edebilmektedir. Ancak belirli bir büyüklüğe ulaştıklarında, kalite, maliyet muhasebesi, müşteri ilişkileri, insan ilişkileri gibi aile işletmesinin lüks olarak gördüğü kavramlar işin içine girdiğinde sıkıntılar başlamaktadır.68

Aile işletmelerinin kısa ömürlü olmalarının nedenlerinden bazıları şunlardır: Finansal sıkıntılar, yüksek faiz oranları, piyasalardaki değişimleri gözlemleme ve tahmin etmede başarısız olunması, niteliksiz yöneticiler, aile içi kıskançlıklar ve çekememezlikler, veliahdın kabul görmemesi, profesyonellere güvenmeme, geleceği planlayamama ve stratejik düşünememe, devir planlaması yapılamaması, yeni ürün ve iş modelleri geliştirmede karşılaşılan güçlükler, belge ve bilgi akışı sağlayamama, maliyetleri kontrol edememe, şirketi iyi bir fiyata satıp rahat etme isteği, raporlama ve

65 _{Veysel Karani Palak, “Halka Açık Olmayan İşletmelerde Kayıt dışılık ve Denetim Zorlukları”, IX.}

Türkiye Muhasebe Standartları Sempozyumu, 12-13 Ekim 2009, s. 404.

66 _{Ridvan Bozkurt, Canan Arıkbay, “KOBİ’lerde Kurumsallaşma ve Çözüm Önerileri”, 1. KOBİ’ler ve}

Verimlilik Kongresi, Kongre Kitabı, İstanbul Kültür Üniversitesi Yayınları, İstanbul: Yayın No:43, 11-12 Aralık

2004, s. 387.

67 _{İTO, İstanbul’un Ekonomik ve Sosyal Göstergeleri, İstanbul Ticaret Odası Yayın No: 2008-80,}

İstanbul: 2008, s. 21.

İTO, Rakamlarla İstanbul Ekonomisi, İstanbul Ticaret Odası Yayın No: 2009-45, İstanbul: 2008, s. 34.

hesap sormada başarısız olunması, aile sorunlarının işe yansıması, işin ve ailenin nakit ihtiyaçları arasındaki çelişki, yetenekli aile üyelerini işe çekmede zorluklar yaşanması.69 KOBİ’lerde, işletme sahibinin ölümünden sonra, aile bireylerinin işletme ile ilgili konulardaki ilgisizliği veya yetersizliği de önemli sorunlara neden olmaktadır. Bu nedenle, KOBİ’lerin aile işletmesi niteliği göz ardı edilmemeli ve zaman geldiğinde kurumsallaşmaya gidilmelidir.70

Gerek Türkiye’de gerekse dünyada, aile işletmelerinin ortalama ömürlerinin 25-30 yıl arasında değiştiği, ve temel başarısızlık nedenlerinin kurumsallaşamama olduğu öngörülmektedir. Kurumsallaşma günümüzün küreselleşen dünyasında diğer tüm faydaları yanı sıra işletmelerin sadece varlıklarını sürdürebilmeleri ve kurumlarını gelecek nesillere aktarabilmeleri için büyük önem taşımaktadır.71

KOBİ’lerde genellikle işletme sahibi ve yöneticinin aynı olması, bu tür işletmelerin en önemli niteliklerinden biridir. İşletmede görünürde bir yönetici bulunsa bile, nihai kararlar daha çok işletme sahibi tarafından alınmakta ve bu kişi tüm zamanını, emeğini ve fikrini işletme için kullanmaktadır. KOBİ’lerde girişimcilik ve işletme sahipliği genellikle aynı kişide toplanmıştır. Bu özellik KOBİ’lerin mevcut durumunu ve geleceğini önemli ölçüde şekillendirmektedir.72 _{Özellikle Türkiye’de} KOBİ’ler açısından önemli noktalardan birisi de işletme sahibi ile profesyonel yöneticilerin birlikte, ancak yetki ve sorumluluğunun sınırlarının çok iyi belirlenmiş bir biçimde ve uyumlu çalışmasının gerekli olduğudur.73

69 _{Bozkurt ve Arıkbay, s. 387-388.} 70 _{Özgen ve Doğan, s. 47.}

71 _{Emine Öner, “Basel II Sürecinde Kobilerde Kurumsal Yönetim Anlayışının Geliştirilmesi Üzerine}

Öneriler”, Muhasebe ve Vergi Uygulamaları Dergisi, Cilt: 2, Sayı :1, 1 Ocak 2009, s. 84-85.

72 _{Sarısoy, s. 25.}

73 _{M. Aslı Erkumay, “KOBİ’lerin Sermaye Piyasası Olanaklarından Faydalandırılması”, SPK Yeterlik}