2.1- Türk Anayasa Mahkemesinin Tarihsel GeliĢimi
Türkiye‟de ilk anayasa olarak kabul edilen 1876 tarihli Kanun-i Esasi sert anayasa sistemini benimsemiĢ olmakla birlikte anayasaya aykırılık durumunun tespiti ve bu aykırılığın giderilmesi konusunda yargısal denetime yer vermemiĢtir. Kanun-i Esasi bu denetimi Ayan Meclisi tarafından yapılacağını belirterek siyasal denetim sistemini benimsemiĢtir.27
1921 Anayasasında kanunların anayasaya uygunluk sorunu hakkında hiçbir hükme yer vermemesine karĢın 1924 Anayasası sert anayasa sistemini benimseyerek 103. maddesinde “hiçbir kanun TeĢkilat-ı Esasiye Kanununa münafi olamaz” hükmüne yer verilmiĢ olmasına karĢın aykırılık durumunun tespiti ve aykırılığın giderilmesi konusunda yargısal veya siyasal denetim öngörmemiĢtir. Bu durum doktrinde mahkemelerin Amerikan modelinde olduğu gibi denetimi yapıp yapamayacakları konusunda tartıĢmalara neden olmuĢtur.28
1961 Anayasası, anayasa yargısı açısından bir dönüm noktası olmuĢtur. Türkiye ilk defa münhasıran anayasa yargısı ile uğraĢan bir Anayasa Mahkemesine kavuĢmuĢtur. 1961 Anayasasının 145. maddesi gereğince onbeĢ asıl ve beĢ yedek üyeden kurulu olan Yüksek Mahkemenin asıl üyelerinden dördü Yargıtay, üçü DanıĢtay, biri SayıĢtay genel kurullarınca kendi baĢkan ve üyeleri arasından seçilmekte idi. Bunun yanı sıra Millet Meclisi üç, Cumhuriyet Senatosu iki, CumhurbaĢkanı da iki üye seçmekte idi. BeĢ yedek üyenin ikisi Yargıtay, biri DanıĢtay, birer tanesi de yasama meclislerince seçiliyordu. 1961 Anayasası ile Anayasa Mahkemesi ayrıntılı bir Ģekilde düzenlenmek suretiyle Yüksek Mahkeme anayasal organ haline getirilmiĢtir. Buna ilaveten Anayasa Mahkemesine yüksek mahkeme niteliğinin yanında yargı organı içerisinde özel ve öncelikli bir yer verilmiĢtir.
27 ÖZBUDUN Ergun, Türk Anayasa Hukuku, Ankara, 2009, s. 382.
28 Doktrindeki tartıĢmaları için bakınız FEYZĠOĞLU Turhan, Kanunların Anayasaya Uygunluğunun Kazai Murakabesi, AÜSBF Yayını, Ankara 1951, s. 255-335; ONAR Erdal, Kanunların Anayasaya Yargısal Denetim ve Yargısal Denetim Alanında Ülkemizde Öncüler, Ankara 2003, s. 94
2.2- Türk Anayasa Mahkemesinin KuruluĢ ve Görevleri
5982 sayılı Türkiye Cumhuriyeti Anayasasının Bazı Maddelerinde DeğiĢiklik Yapılması Hakkında Kanun‟un29 16. maddesi ile yapılan değiĢiklikten önce 1982 Anayasasının 146. maddesinde, Anayasa Mahkemesi onbir asıl ve dört yedek üyede oluĢacağı, CumhurbaĢkanı, iki asıl ve iki yedek üyeyi Yargıtay, iki asıl ve bir yedek üyeyi DanıĢtay, birer asıl üyeyi Askeri Yargıtay, Askeri Yüksek Ġdare Mahkemesi ve SayıĢtay genel kurullarınca kendi baĢkan ve üyeleri arasından üye tamsayılarının salt çoğunluğu ile her boĢ yer için gösterecekleri üçer aday içinden; bir asıl üyeyi ise Yükseköğretim Kurulunun kendi üyesi olmayan Yükseköğretim kurumları öğretim üyeleri içinden göstereceği üç aday arasından; üç asıl ve bir yedek üyeyi üst kademe yöneticileri ile avukatlar arasından seçeceği, yükseköğretim kurumları öğretim üyeleri ile üst kademe yöneticileri ve avukatların Anayasa Mahkemesine asıl ve yedek üye seçilebilmeleri için, kırk yaĢını doldurmuĢ, yükseköğretim görmüĢ veya öğrenim kurumlarında en az onbeĢ yıl öğretim üyeliği veya kamu hizmetinde en az onbeĢ yıl fiilen çalıĢmıĢ veya en az onbeĢ yıl avukatlık yapmıĢ olmasının Ģart olduğu denilmekte iken yapılan değiĢiklik ile Anayasa Mahkemesinin üye sayısı on yediye çıkarılmıĢ, TBMM‟ne üç üye seçme hakkı tanınmıĢtır. TBMM tarafından seçilecek iki üyeyi SayıĢtay Genel Kurulunun kendi baĢkan ve üyeleri arasından, her boĢ yer için gösterecekleri üçer aday içinden yapacağı gizli oylamayla belirleyeceği belirlenmiĢtir.
Aynı maddenin devamında TBMM tarafından yapılacak seçimin usulü düzenlenmiĢtir.
Buna göre, her boĢ üyelik için ilk oylamada üye tam sayısının üçte iki ve ikinci oylamada üye tam sayısının salt çoğunluğu aranacağı, ikinci oylamada salt çoğunluk sağlanamazsa, bu oylamada en çok oy alan iki aday için üçüncü oylama yapılacağı, üçüncü oylamada en fazla oy alan adayın üye seçileceği belirtilmiĢtir. Anılan değiĢikliğin üçüncü bendinde de, CumhurbaĢkanı‟nın üç üyeyi Yargıtay, iki üyeyi DanıĢtay, bir üyeyi Askeri Yargıtay, bir üyeyi Askeri Yüksek Ġdare Mahkemesi genel kurullarınca kendi baĢkan ve üyeleri arasından her boĢ yer için gösterecekleri üçer aday içinden; en az ikisi hukukçu olmak üzere üç üyeyi Yükseköğretim Kurulunun kendi üyesi olmayan yükseköğretim kurumlarının hukuk, iktisat ve siyasal bilimler dallarında görev yapan öğretim üyeleri arasından gösterecekleri üçer aday içinden; dört üyeyi üst
29 7.5.2010 tarih ve 5982 sayılı Kanun, Anayasa Mahkemesinin 7.7.2010 tarih ve E:2010/49, K:2010/87 sayılı kararı ile kısmen iptal edilip ardından 12.9.2010 tarihinde yapılan referandum ile kabul edilip 23.9.2010 tarih ve 27708 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğü girmiĢtir.
kademe yöneticileri, serbest avukatlar, birinci sınıf hakim ve savcılar ile en az beĢ yıl raportörlük yapmıĢ Anayasa Mahkemesi raportörleri arasından seçeceği düzenlenmiĢtir.
Devamı paragrafta, Yargıtay, DanıĢtay, Askeri Yargıtay, Askeri Yüksek Ġdare Mahkemesi ve SayıĢtay genel kurulları ile Yükseköğretim Kurulundan Anayasa Mahkemesi üyeliğine aday göstermek için yapılacak seçim Ģekli düzenlenmiĢtir, buna göre, her boĢ üyelik için oy kullanılacağı, en fazla oy alan üç kiĢinin aday gösterilmiĢ sayılacağı, baro baĢkanlarının serbest avukatlar arasından gösterecekleri üç aday için yapılacak seçimlerde de en fazla oy alan üç kiĢinin aday gösterilmiĢ sayılacağı hükme bağlanmıĢtır.30 Anayasa Mahkemesine üye seçilme Ģartları da maddenin devamında Ģu Ģekilde belirlenmiĢtir; kırkbeĢ yaĢını doldurmuĢ olması kaydıyla, yükseköğretim kurumları öğretim kurumları öğretim üyelerinin profesör veya doçent unvanını kazanmıĢ, avukatların en az yirmi yıl fiilen avukatlık yapmıĢ, üst kademe yöneticilerinin yükseköğrenim görmüĢ ve en az yirmi yıl kamu hizmetinde fiilen çalıĢmıĢ, birinci sınıf hakim ve savcıların adaylık dahil en az yirmi yıl çalıĢmıĢ olması Ģarttır.
Yapılan anayasa değiĢikliği ile 1982 anayasasına yapılan Anayasa Mahkemesine üye seçiminde yasama ve yürütme organı tamamen dıĢlama eleĢtirileri hafifletilmeye çalıĢılmıĢ ve Anayasa Mahkemesinin üye yapısı geniĢletilmek suretiyle daha fazla anayasal organın Yüksek Mahkemede temsil edilmesi sağlanmıĢtır.
1982 Anayasası ile Anayasa Mahkemesine Ģu görevler verilmiĢtir: Anayasanın 148. maddenin birinci fıkrası ile Anayasa Mahkemesinin, kanunların, kanun hükmünde kararnamelerin ve Türkiye Büyük Millet Meclisi Ġçtüzüğünün Anayasaya Ģekil ve esas bakımından uygunluğunu denetlemek ve bireysel baĢvuruları karara bağlamak31, 148.
maddenin üçüncü fıkrası ile CumhurbaĢkanı, Türkiye Büyük Millet Meclisi BaĢkanı32, Bakanlar Kurulu üyelerini, Anayasa Mahkemesi, Yargıtay, DanıĢtay, Askeri Yargıtay, Askeri Yüksek Ġdare Mahkemesi BaĢkan ve üyelerini, BaĢsavcılarını, Cumhuriyet BaĢsavcıvekilini, Hakimler ve Savcılar Yüksek Kurulu ve SayıĢtay BaĢkan ve üyelerini ayrıca Genelkurmay BaĢkanı, Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri Komutanları ile
30 5982 sayılı Kanunun 16. maddesinin dördüncü fıkrasında yer alan “bir üye ancak bir aday için oy kullanabilir” ve “de her bir baro baĢkanı ancak bir aday için oy kullanabilir ve” tümceleri Anayasa Mahkemesi‟nin 7.7.2010 tarih ve E:2010/49, K:2010/87 sayılı kararı ile iptal edilmiĢtir.
31 5982 sayılı Kanun ile yapılan Anayasa değiĢikliği ile eklenmiĢtir.
32 5982 sayılı Kanun ile yapılan Anayasa değiĢikliği ile eklenmiĢtir.
Jandarma Genel Komutanını33 görevleri ile ilgili suçlardan dolayı Yüce Divan sıfatıyla yargılama yapmak, 69. maddesinin altıncı fıkrasında, siyasi partilerin kapatılması hakkındaki davaları görmek, 69. maddesinin dördüncü fıkrasında, siyasi partilerin mali denetimini yapmak, 85. maddesinde milletvekillerinin yasama dokunulmazlıklarının kaldırılmasına veya üyeliklerinin düĢtüğüne Türkiye Büyük Millet Meclisince karar verilmesi hallerinde, ilgililerin iptal istemlerini karara bağlamak, 158. maddesinin ikinci fıkrasında da, UyuĢmazlık Mahkemesine baĢkanlık edecek üyeyi kendi üyeleri arasından görevlendirmek.
33 5982 sayılı Kanun ile yapılan Anayasa değiĢikliği ile eklenmiĢtir.