Tüketicinin Korunması Meselesi

Tüketicinin korunması meselesi, modern çağın hukuk teorilerinin bir meselesi gibi algılanmakta ise de, hukuk tarihinin eski dönemlerinde de tüketicinin korunmasına yönelik düzenlemeler bulunmaktaydı. Örneğin, Fransa’da 1481 yılında çıkarılan bir fermana göre, süte su karıştıran satıcıların ağzına ölüm tehlikesi ortaya çıkana kadar, huni ile süt dökülmesi emredilmiştir. 328 _{Osmanlı’da da loncalar}

vasıtasıyla tüketiciyi koruyucu bir takım uygulamalar yapılmaktaydı. Kötü malzeme kullanmak, haksız rekabette bulunmak gibi uygulanamalar yasaklanmış, ceza olarak damgalanmak, şehirden kovulmak, meydan dayağı gibi uygulamalar benimsenmiştir.

329

Modern hukuk bağlamında ise, tüketici korunması yönündeki ilk çabalar 1800’lü yıllarda Amerika’da başlamıştır. Ülkede sanayi devrimi öncesinde“kusursuz sorumluluk” ilkesinin benimsenmesi ile tüketici güvenliğinin temelleri atılmıştır. Özellikle 15 Mart 1962 tarihinde dönemin Amerika Birleşik Devletleri Başkanı John F. Kennedy’nin Temsilciler Meclisi’nde yaptığı konuşmasında “Tüketici Hakları” kavramını ilk defa kullanmasından sonra tüketicilerin korunması yönünde yasa çalışmaları yapılmaya başlanmıştır. 15 Mart tarihi hala “Dünya Tüketici Hakları” günü olarak kutlanmaktadır. 330

327_{Aslan, a.g.e, s. 311.} 328_{Baykan, a.g.e, s. 19.}

329 _{Deryal, a.g.e, s. 13; Atasoy/Taşkın/Acar, a.g.e, s. 10; Emrah Cengiz, Tüketicinin}

Korunması, Ankara, Beta Yayınevi, 2007, s. 19; Göle, a.g.e, s. 7.

Avrupa’daki tüketici koruma hareketlerinin 1947 yılında Danimarka Tüketiciler Konseyi’nin kurulması ile başladığı söylenebilir. Avrupa Topluluğu ilk kez sağlık ve güvenliğin korunması, ekonomik çıkarların korunması, aldığı kusurlu ürünün düzeltilmesi, tüketicinin bilgilendirilmesi ve eğitimi ile tüketicinin temsil edilmesi hakkı olmak üzere 1975 yılında beş temel tüketici hakkını kabul etmiş,1985 yılında da Birleşmiş Milletler Genel Kurulu’nda “Tüketicinin Korunması İlkeleri Rehberi” ile evrensel tüketici hakları belirlenmiştir. 331 _{Ülkemizde ise tüketicilerin}

korunması gerektiğine dair görüşler ilk defa 1970 yıllarında ortaya çıkmaya başlamıştır. 332

Sözleşmeyi imzalayıp imzalamama ile özgürlüğü sınırlı olan, sözleşmenin konusu olan piyasa hakkında bilgisi görece zayıf durumda bulunan ve ekonomik olarak daha güçsüz olan tüketicinin zayıflıklarından yararlanarak yasalar ile lehine yapılan düzenlemeleri ortadan kaldıran haksız şartlar mevcut olabilir. Hakkındaki lehe düzenlemelerden mahrum kalan tüketici, bu haliyle istismar edilmeye mahkum duruma gelmektedir. Sözleşme özgürlüğü prensibinin saf haliyle uygulanması, piyasada olan güveni böylelikle ortadan kaldıracaktır. Ayrıca genel işlem şartlarında sözleşme sunulan tarafın güçsüz olma nedenleri başlığında sıraladığımız nedenler ve reklam baskısı ile tüketicilerin rasyonel kararlar yerine duygusal karar verdikleri gözlemlenmiştir. Öyle ki, gerçek ihtiyaçların karşılanması amacı yerini tüketme ihtiyacına bırakmaya başlamıştır. 333

Piyasa güveninin sarsılmaması için tüketicilerin harcama ve işlemlerinde daha bilinçli davranmaları, müteşebbisler karşısında makul işlemler yapmaları ve rasyonel kararlar alabilmeleri için adeta tekel konumuna gelen üreticilere karşı örgütlü bir şekilde yapılanmaları gibi çalışmalar tüketicinin korunması çabalarının bir ürünüdür. Zira rekabetin olmadığı piyasalarda keyfi fiyatlandırmalar, kalite dayatmaları gibi uygulamalar sıklıkla gözlemlenmektedir. 334

331_{Deryal, a.g.e, s. 16; Cengiz, a.g.e, s. 13; Göle, a.g.e, s. 25; Zevkliler/Aydoğdu, a.g.e, s.}

40.

332_{Cengiz, a.g.e, s. 23; Göle, a.g.e, s. 26.}

333 _{Altay, a.g.e, s. 128; Deryal, a.g.e, s. 14; Baykan, a.g.e, s. 18; Atasoy/Taşkın/Acar, a.g.e,}

s. 13; Akipek Öcal, a.g.e, s. 332.

Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nın 48. maddesinde sözleşme özgürlüğü temel hak ve hürriyetlerden sayılmakta ise de, Anayasa’nın 2. maddesinde yer alan “Sosyal Devlet” ilkesinin özel bir görünümü olarak, Anayasa’nın 172. maddesi “Devlet, tüketicileri koruyucu ve aydınlatıcı tedbirler alır, tüketicilerin kendilerini koruyucu girişimlerini teşvik eder.” şeklinde bir düzenlemeye sahiptir. 335 _Anayasa

hükmünden anlaşılacağı gibi, tüketicilerin korunması için gerekli tedbirlerin alınmasını devlet bir ödev olarak yüklenmiştir. Böylelikle Cumhuriyet tarihinde ilk defa tüketicinin korunması meselesi Anayasa hükmü haline gelmiş olmaktadır. 336

Anayasa ile devlete yüklenen bu ödev karşısında, haksız şartları içinde barındıran standart sözleşmeler, sözleşmenin yan edimleri düzenleyen haksız şartlar karşısında zayıf duruma düşmektedir. Sözleşme adaletinin temelinden sarsıldığı ve taraflar arasında tam bir eşitliğin bulunmadığı sözleşmelerde tüketicilerin korunması gerektiği açıktır. 337

6502 sayılı yasada, haksız sözleşme şartları ile birlikte, sözleşme özgürlüğü ilkesinin de zarar gördüğü ve sözleşme özgürlüğünün tüketici aleyhine bozulduğu kabul edilmektedir. İşte bozulan bu dengeyi hukukun düzeltmesi ve doğabilecek zararlara karşı tüketiciyi koruması gerekmektedir. Tüketici lehine getirilen koruma yollarıyla tüketici aşırı fiyatlar, haksız rekabet koşulları ile bozuk ve tehlikeli mallar gibi sakıncalı durumlardan korunmaktadırlar. 338 _{Nitekim Anayasa’nın 171.}

maddesinde “Devlet, milli ekonominin yararlarını dikkate alarak, öncelikle üretimin artırılmasını ve tüketicinin korunmasını amaçlayan kooperatifçiliğin gelişmesini sağlayacak tedbirleri alır.” hükmü ile de tüketicinin korunmasına yönelik tedbirlerin alınmasını devlete bir borç olarak yüklemiştir. Yine 167. maddesinde “Devlet, para, kredi, sermaye, mal ve hizmet piyasalarının sağlıklı ve düzenli işlemelerini sağlayıcı ve geliştirici tedbirleri alır; piyasalarda fiili veya anlaşma sonucu doğacak

335_{Altay, a.g.e, s. 44; Deryal, a.g.e, s. 16; Göle, a.g.e, s. 27; Zevkliler/Aydoğdu, a.g.e, s.}

32; Oğuz, a.g.e, s. 3.

336 _{Atasoy/Taşkın/Acar, a.g.e, s. 16; Cengiz, a.g.e, s. 25.} 337_{Altay, a.g.e, s. 128; Zevkliler/Aydoğdu, a.g.e, s. 40.} 338Atasoy/Taşkın/Acar, a.g.e, s. 14.

tekelleşme kartelleşmeyi önler.” hükmüyle tüketicinin fahiş fiyatlara ve haksız rekabete karşı korunmasının önemini vurgulamıştuır.

Her ne kadar yasalarla yapılan genel düzenlemelerde, klasik sözleşme teorisinin temelini oluşturan sözleşme özgürlüğü prensibi esas alınmakta ise de, tamamlayıcı ve düzenleyici hükümlerin aksinin sözleşme ile kararlaştırılması mümkündür. Sözleşmelerde yer alacak haksız şartlar ile tamamlayıcı ve düzenleyici yasa hükümlerinin aksinin kararlaştırılması durumunda, tüketici tarafın yasalar ile getirilen korumalardan yararlanması durumu ortadan kalkmaktadır. 339

Tüm bu sayılan tüketici aleyhine olan durumlara rağmen, haksız şartların günlük yaşantıdan çıkarılması mümkün değildir. Hukuki işlemlerin sayıca fazlalığı, modern yaşamın getirdiği hız ile birlikte haksız şartlar yaşamın vazgeçilmez bir unsuru haline gelmiştir. Her ne kadar haksız şartları yaşamdan çıkarmak mümkün olmasa bile, tüketicinin haksız şartlara karşı korunması mümkündür. Örneğin, tüketicilerin belli bir mal veya hizmeti satın alma kararını etkilemeye çalışan reklamların aldatıcı olmaması sağlayarak 340 _{tüketiciler haksız şartlara karşı}

korunabilme imkanına kavuşacaktır. Dolayısıyla haksız şartlara karşı, tüketicinin korunmasına yönelik hükümlerin düzenlenmesi gerektiği açıktır. 341