Araştırmanın konusunu oluşturan tükenmişlik kavramı incelendiğinde, araştırmacıların ortak bir tanıma ulaşamadıkları ancak tükenmişliğin psikolojik bir olgu olduğu konusunda ortak bir fikre ulaştıkları görülmektedir. Tükenmişlik, insanlarla yüz yüze mesleklerde çalışanlarda daha fazla görülen olumsuz bir durumdur (Yalçın, 2011:2).
Maslach ve Jackson (1981) tükenmişliği; fiziksel bitkinlik, uzun süreli yorgunluk, çaresizlik ve umutsuzluk duyguları, olumsuz benlik kavramı, hayata, işe ve diğer insanlara yönelik olumsuz tutumları zihinsel, fiziksel ve duygusal bir sendrom olarak tanımlamıştır. Sendrom, sıkıntı stres ve işlev bozukluğu gibi olumsuz durumlara yol açan yaşantıdır.
Maslach ve arkadaşlarının yaptıkları tükenmişlik tanımında, tükenmişlik üç boyutlu olarak ele alınmıştır ve günümüzde en yaygın olarak bu tanım kullanılmaktadır. Bu üç boyut ise duygusal tükenme, duyarsızlaşma ve kişisel başarı olarak adlandırılmıştır (Yalçın, 2011:4).
2.5.1. Maslach’ın Tükenmişlik Modeli
Duygusal Tükenme
Duygusal tükenme kavramında kullanılan tükenme kelimesi önemli bir anlam taşır. Bu duygu, içeriği insan olan ve yoğun bir iş hayatına sahip kişileri birinci dereceden tehdit etmektedir. Bu duruma yakalananlar kendilerini, yeni bir güne
başlayacak enerjiden yoksun hissederler. Duygusal kaynakları tamamen tükenmiştir (Dinç, 2008:17).
Duyarsızlaşma
Tükenmişliğin kişiler arası boyutu olarak nitelendirilen duyarsızlaşma kişilere karşı olumsuz tutum ve işe karşı tepkisizleşmeyi belirtmektedir. Çalışanların duygudan yoksun bir biçimde; katı, soğuk ve ilgisiz davranışlar göstermesi biçiminde tanımlanmaktadır. (Maslach ve Jackson, 1981:99; Maslach ve Goldberg, 1998:64; Tsigilis, Koustelios ve Togia, 2004:668). Duyarsızlaşma belirtileri; karşısındakilerle uygunsuz ve özet bir dil kullanımı, kaba ve aşağılayıcı davranışlar sergileme, rica ve talepleri göz ardı etme, meslek hayatını katı bir şekilde kategorize etme, iş arkadaşlarıyla uzun sohbetlerden kaçınma gibi belirtileri içermektedir (Cordes ve Daugherty, 1993:623)
Düşük Kişisel Başarı Hissi
Başkalarına karşı olumsuz duygular içinde olan kimsenin kendisine karşı da önyargılı olarak başarı konusunda olumsuz hükümler üretmesi ve olumsuz duygular hissetmesi düşük kişisel başarı hissi olarak ifade edilmektedir (Örkün, 2011:20).
Düşük kişisel başarı hissi; kişinin bir başkasına olumsuz yanıtlar vermesini, düşük moral, kişiler arası anlaşmazlık, düşük üretkenlik, başkaları ile başa çıkmada yetersizlik ve benlik saygısının azalmasını içermesidir (Baysal, 1995:45).
Diğer modeller şu şekildedir;
Pearlman ve Hartman’ın Tükenmişlik Modeli Meier’in Tükenmişlik Modeli
Suran ve Sheridan’ın Tükenmişlik Modeli Cherniss’in Tükenmişlik Modeli
Pines’in Tükenmişlik Modeli
2.5.2. Tükenmişliğin Nedenleri
“Tükenmenin nedenleri, insanın idealleriyle ilişkilidir. Tükenmiş kişi, bağlandığı bir yaşam tarzı ya da ilişkiden, beklediklerini elde edememesine bağlı bir yorgunluk ve hayal kırıklığı içindedir. Eğer insanın beklentileri gerçekten olabileceklerin çok üzerinde ise ve kişi kendi kafasındaki bu amaca ulaşmaya çalışmakta ısrar ediyorsa, huzursuzluk ve sıkıntı yolda demektir. İçinde bir yerlerde yoğun çatışmalar yaşamaktadır. Bunun kaçınılmaz sonucu ise öz kaynaklarının, yaşam enerjisinin ve işlev görme yeteneğinin tükenmesidir (Tümkaya,1996:15).”
Ayrıca bu mesleklerde ego katılımın etkili olması yani; etkileşimde olunan bireylerin birer canlı ve egoya sahip olmaları bunun da hizmet verenler üzerinde baskı oluşturması ve ayrıca etkileşimde olumsuzların yaşanması, bireylerin daha çok yıpranmasına neden olmaktadır. (Özer, 1998:5).
Tükenmişliğin sebepleri incelendiğinde birçok sebepten bahsedildiği görülmüştür. Bunlardan bir kısmı kişisel nedenlerden, bir kısmı ise kişinin yaşadığı çevreden kaynaklanmaktadır (Izgar, 2001:11).
Kişisel faktörler: a. Demografik Özellikler:
“Yaş, evlilik, aile statüsü, çocuk sayısı, eğitim, kendini işe adama, motivasyonlar, bireyin ego gücü ve kişilik, kişilik karakterinin özgün bir seyri olan dayanıklılık, yaşam olayları, hırs, rekabet vb. kişisel özelliklere sahip olması, deneyim, kendindeki değişimi fark edemeyiş, kendi kendisi için koyduğu sınırlar, kişisel yaşamdaki stresler gibi birçok özellik tükenmişlikle ilgili araştırmalarda karşılaşılan ve tükenmişlik ile ilgili görülen özelliklerin başında gelmektedir (Vızlı, 2005:13).”
b. Rol Çelişkisi
“Öğretmenler, öğrencilerinin, velilerin ve yöneticilerin talepleri ile uğraşırken çok çelişki yaşarlar. Yönetimin uygun gördüğü davranış öğrenciler tarafından reddedilebilir ya da velilerin talepleri yönetim veya öğrencilerin taleplerinden farklı olabilir, bu durumda öğretmen ne yapacağını bilemeyebilir. Çelişkinin bir diğer nedeni de öğretmenin rollerinin çokluğu ile bağıntıdır (Vızlı,2005:13).”
c. Beklentiler:
“Çalışanların meslekleri, çalıştıkları kurum ve kişisel yeterlilikleri ile ilgili gerçekçi olmayan, dolayısıyla karşılanması güç olan beklentileri tükenmişliğin artmasında önemli bir etkendir. Yapılan araştırma bulgularına bakıldığında, genç ve tecrübesiz elemanlarda yaşlı ve tecrübeli elemanlara göre daha çok tükenmişlik görülmektedir. Bu durum beklenti düzeylerinin farklılığı ile açıklanmaktadır (Izgar, 2001:13).”
Çevresel Faktörler: a. İnsan ilişkileri
İş ortamında bulunan ve karşı karşıya gelinen insanlarla geçirilen zamanın uzaması, sık etkileşim kurulması, hizmet verilen kişi sayısının artması, yüz yüze ilişki kurulması ve hizmet verilen kişilerin ağır sorunları olması tükenmişlik düzeyini arttırmaktadır (Torun, 1995:12).
b. İzolasyon Duygusu
Meslektaşları ile işe ilişkin konularda destekleyici ve yapıcı görüşmeler yapmaya pek fırsat bulamayan öğretmenler, sadece kısa aralarda yüzeysel olarak konuşabilmektedirler. Bu yalıtılmışlık duyguları onlarda umutsuzlukların artmasına da neden olmaktadır (Vızlı,2005:16).
c. Örgütsel Nedenler
“Kurumun tipi, işin niteliği, işteki rol, haftalık çalışma saati, kurumun özellikleri, iş yükü, iş gerilimi, meslektaş desteğinin düşük düzeyleri, ilerleme fırsatının olmaması, rol karmaşası, rol belirsizliği, ödüllendirilmeyen iş koşulları, çalışma şekli, iş ilişkileri, çalışanların toplanma sıkılığı, iş aralarının olup olmaması (molalar), diğer işler ve yönetimle ilgili işlerle geçirilen zamanın miktarı, idari baskı, yetersiz ücret, aşırı kırtasiye işi, yetersiz eğitim, önemli kararlara katılamayış, örgütsel işleyişteki kusurlar gibi bir çok etken ise tükenmenin örgütsel nedenleri olarak kabul edilmiş ve bu değişkenler baz alınarak birçok araştırma yapılmıştır (Vızlı,2005:16).”
2.5.3. Tükenmişliğin Belirtileri
Tükenmişlik verilen hizmetin niteliğinde ve niceliğinde bozulmaya yol açtığı gibi hizmeti veren bireylerin sağlığını da olumsuz etkilemektedir (Çam,1991:10).
“Tükenmişliğin belirtileri araştırıldığında çok çeşitli belirtilerle ortaya çıktığı görülmektedir.
Fiziksel Belirtiler
٠ Yorgunluk ve bitkinlik hissi, ٠ Sık baş ağrısı,
٠ Uykusuzluk. ٠ Solunum güçlüğü ٠ Uyuşukluk, ٠ Kilo kaybı,
٠ Genel ağrı ve sızılar, ٠ Yüksek kolesterol,
٠ Koroner kalp rahatsızlığı insidansının artışı, ٠ Çok sık görülen soğuk algınlığı ve gripler.
Davranışsal Belirtiler
• Çabuk öfkelenme,
• İşe gitmek istemeyiş hatta nefret etme, birçok konuyu şüphe ve endişe ile karşılama,
• İş doyumsuzluğu, işe geç gelmeler,
• İlaç (özellikle trankilizan), alkol ve tütün vs. alma eğilimi yada alımında artma,
• Öz-saygısı ve öz-güvende azalma,
• Evlilik, aile çatışmaları ile aile ve arkadaşlardan uzaklaşma, • İzolasyon, uzaklaşma, içe kapanma ve sıkıntı,
• Teslimiyet, güncellik, suçluluk, içerlemişlik,
• Hevesin kırılması, çaresizlik, kolay ağlama, konsantrasyon güçlüğü, • Unutkanlık, hareketli olmayış,
• Yansıtma,
• Kendi kendine zihinsel uğraş içinde olma, • Örgütlemede yetersizlik,
• Rol çatışması, görev ve kurallarla ilgili karışıklık, • Görevlilere fazla güvenme veya onlardan kaçınma, • Kuruma yönelik ilginin kaybı,
• Bazı şeyleri erteleme ya da sürüncemede bırakma, • Başarısızlık hissi,
• Çalışmaya yönelmede direniş,
• Arkadaşlarla iş konusunda tartışmaktan kaçınma, alaycı olma ve suçlayıcı olma.
Psikolojik Belirtiler
• Aile sorunları, • Uyku düzensizliği, • Depresyon,
• Psikolojik hastalıklar (Sabuncuoğlu, 1996:151).”
Öğretmenlerde görülen tükenmişlik durumu iş doyumlarını da olumsuz etkilemektedir.