STRESİN BALIKLAR ÜZERİNDEKİ ETKİSİ Arzu ÇAM*, Türkay ÖZTÜRK*
5. Stres n Balık Hastalıklarındak Rolü
Hastalık; normal f zyoloj k fonks yonları bozacak şek lde vücutta veya organların herhang b r nde meydana gelen değ ş kl kler ve balığın kend ç nde veya çevres yle dengede olmama durumu olarak tanımlanmaktadır. Etken ç n uygun, balık ç n uygun olmayan koşullar hastalığı tet kleyen en öneml faktörlerd r (Fox, 2007). Balıkların bulundukları çevren n sınırlı oluşu ve b rçok potans yel balık hastalığı patojen n n suda ve balıkta da ma mevcut olması balıkların
hastalı-ğa yakalanma r sk n karasal organ zmalara nazaran arttırmaktadır.
Su ürünler nde stres n balık hastalıkları ve ölümler nde b r nc l payı vardır (Rottmann ve ark., 1992). Opt mum koşullar sağlanamaması duru-munda strese maruz kalan balıkların bakter , mantar, v rüs, protozoan paraz tler g b enfeks yöz-lere karşı doğal savunmasını sürdürmes genell kle mümkün olmamaktadır. Herhang b r stres durumunda canlı enerj s n n çoğunu stres le baş edeb lmek ve ç dengey (hemaostas s) sürdüreb l-mek ç n harcadığından hastalıkla mücadele ç n daha az enerj s kalacaktır (Fox, 2007).
Balıklar d nam k b r ortamda yaşadıklarından, oluşab lecek an çevresel değ ş mler n yol açacağı strese hızlı ve etk l b r şek lde adapte olab lme kab l yet ne sah pt rler. Ancak bu adaptasyon sürec nde enerj n n büyük b r kısmı stres le baş edeb lmek ç n kullanılacağından büyümede kayıp olarak n telenen enerj mal yet söz konusu olacaktır. Adaptasyon kısa süre çer s nde gerçek-leş rse ve balık stresle baş edeb l rse balığın hayatta kalma şansı artacaktır (Öğüt, 2005; Küçük 2008).
Sonuç
Farklı balık türler n n çeş tl stresörlere karşı gösterd ğ tepk le lg l yapılan çalışmalara bakıldığında özell kle yet şt r c l ğ yapılan türler n strese tepk ler ve stres mekan zmalarının şley ş
le lg l yeterl çalışma bulunmadığı görülmekted r. Yet şt r c l k koşullarında pek çok stres etken n n mevcut olduğu b l nmekted r. Farklı balık türler n n bu stres etkenler ne gösterd kler tepk ve tolerans sınırları da b rb r nden farklılık göster r (Wendelaar
Tablo 3. Çeş tl stresörlere maruz bırakılan farklı balık türler nde stresörün etk s
S TRES ÖR S TRES ÖRÜN ETKİS İ BALIK TÜRÜ KAYNAK
Solungaç, karac ğer, dalak ve böbrekte; h s topatoloj k nekroz,
h perem , ödem, kanama, h perplaz Kanal ked balığı (Ictalurus punctatus ) Scott ve Rogers , 1980
A rka böbrekte glamerüler kan toplanmas ı, hemoraj , ödem Kanal ked balığı (Ictalurus punctatus ) Halper ve W olf, 2009
Gonodos omat k ndeks te azalma, gametogenes s de has ar A tlant k croaker (M cropogon as undulatus ) Thomas ve ark., 2007
Solungaç lameller nde uzama ve k nc lamel n büyüklüğünde artış A fr ka ç kl tler Chapman ve ark., 2000
Korneada ncelme, kornea endotelyal hücreler nde h perplaz , göz merceğ l fler nde bozulma ve ret nada hücre ölümü
Plat (X phophorus maculatus ) Chan ve ark., 2007
Solungaç ep tel hücreler nde h pertrof (aş ırı büyüme), h perplaz (hücre s ayıs ında artış ), mukus s algıs ının artmas ıyla beraber Goblet hücreler n n s ayıca artış ı, kanama, ödem ve kılcal damarlarda gen ş leme
Kanal ked balığı (Ictalurus punctatus Scott ve Rogers , 1980
Solungaç lameller n n yüzey alanında artış A fr ka ç kl tler
Havuz balığı (C. caras s us )
Chapman ve ark. 2000; Soll d ve ark. 2003; Van der Meer ve ark., 2005 Kalpte bel rg n h s toloj k değ ş kl kler, nükleus un b r m alandak
yüzdes nde s ayıca artma
Zebra balığı (Dan o rer o )
Haplochrom s p ceatus Marques ve ark., 2008
Sıcaklık değ ş m A kyuvarların s avunma fonks yonlarının harekete geçmes n
engelleme Sazan (Cypr nus carp o ) Kurata ve ark. 1995
Kanda g l koz ve kort zol s ev yes nde artış , karac ğer hücreler nde boş luk oluş umunda azalma, kas dejeneras yonu
Ç pura (Sparus auratus )
T lapya (O. mas s amb cus ) Ortuno ve ark., 2001
Klor d hücreler nde çoğalma Gökkuş ağı alabalığı (Oncorhynchus myk ss ) Sloman ve ark., 2000
Beyn n öneml b r bölümü olan opt k tektumda bulunan s n r
hücreler nde hem n tel hem de n cel yapıs al değ ş kl kler Mücevher balığı (Hem chrom s guttatus ) Burges s ve Cos s 1982
Oks jen yetmezl ğ , Stok yoğunluğu,
Yüks ek amonyak Kanda kort zol s ev yes nde artış Kanal ked balığı (Ictalurus punctatus ) Halper ve W olf, 2009
Solungaçlarda yapıs al değ ş kl kler H br t t lapya (Oreochrom s mossamb cus x
O. urolep s hornorum ) Sardella ve ark., 2004
Solungaç hücres n n yon taş ımas ını kolaylaş tıran ve as t denges n düzenley c rol oynayan klor d hücreler n n ölümü
H br t t lapya (Oreochrom s mos s amb cus x O. urolep s hornorum)
Tuzluluk değ ş m Kanda kort zol m ktarında değ ş m gb. f zyoloj k değ ş mler Salmon (Salmo s alar) Barton, 2002
Sıcaklık değ ş m le b rl kte Yüks ek
tuzluluk Solungaçlarda yapıs al değ ş kl kler Den z levreğ (D centrarchus labrax ) V a ve ark., 1998
Solungaçlarda h s toloj k değ ş mler, nöroloj k fonks yon bozukluğu Gökkuş ağı alabalığı (Oncorhynchus myk s s ) Daous t ve Fergus on, 1983
Karac ğer, böbrek, bağırs ak ve yumurtalıkta lezyonlar Gökkuş ağı alabalığı (Oncorhynchus myk s s ) Benl ve ark. 2008;
Solungaç lameller nde kalınlaş ma, mukus hücreler nde h perplaz ve h pertrof , ep telyum hücrelerde ger lme, lökos t s ızıntıs ı, h perem , hemoraj , klor d hücreler nde artış , 2. solungaç lamel nde er me ve kılcal damarlarda gen ş leme
N l t lapyas ı (Oreochrom s n lot ca ) Delt s tes luxatus
Benl ve ark., 2008; Spencer ve ark., 2008 Karac ğerde koyu renkl ş ş l kler ve h drop k bozukluklar
(Hepatos ellüler boş luk artış ı) N l t lapyas ı (Oreochrom s n lot ca ) W olf ve W olfe, 2005
K rlet c maddeler
Mukus ve klor d hücres nde artış , solungaç lameller nde deformas yon, kılcal damarlarda gen ş leme, k nc l lameller n tabanında ödem
Tatlı s u balıkları Teh ve ark., 1997
Bes n yeters zl ğ Karac ğerde depolanan gl kojen n azalmas ına neden olarak enerj
tüket m n arttırmak A tlant k mor nas ı (Gadus morhua ) Ols en ve ark., 2008
Yem kompoz s yonundak v tam n E, C ve doymamış yağ as tler n n orans al değ ş m
Kanda kort zol m ktarında artış Gökkuş ağı alabalığı (Oncorhynchus myk ss ) Trenzado ve ark., 2008
Nakl ye Kas larda m yopat oluş mas ı s onucu dejeneras yon Kanal ked balığı (Ictalurus punctatus ) Small, 2004
A CTH ve Kort zol değerler nde artma (7 gün s onra b le bu değerler aynı kalmış tır), kan kort zol, Cl, Na yon s ev yeler nde artma K’da azalma
A ynalı s azan (Cypr nus carp o ) Ceng z, 2001
Haps ed lme s onucu ortaya çıkan akut
s tres Kornea üls er
Ç zg l levrek h br t (Morone s axat l s x M. Chrys ops )
Udomkus ons r ve ark., 2004
Non-s pes f k s tres ör İnterrenal as korb k as t kons antras yonunda azalma Kaho s almon (Oncorhynchus k sutch ) Halper ve W olf, 2009
Çeş tl t plerde ağlarda kalma Plazma gl koz m ktarında artma Kalkan (Psetta max ma ) Ceng z, 2001
Oks jen yetmezl ğ
Kron k amonyak toks tes
A monyak Yüks ek tuzluluk Stok yoğunluğu Kron k oks jen yetmezl ğ
Bonga, 1999). Çeş tl stresörlere maruz kalan balıklarda; metabol zmada, büyümede, mmün fonks -yonlarda, üreme kapas tes nde ve balığın normal davranışlarında değ ş m olduğu görülmüştür. Bu nedenle farklı stresörler ve yet şt r c l ğ yapılan farklı türler üzer ne bunların etk s n n araştırılması, stres mekan zmasının şley ş n n ve stres tepk s n n y b r şek lde b l nmes ; balık sağlığı, kal tel stokların elde ed leb lmes ve yet şt r c l ğ n daha akt f ve maks mum sev yede yapılmasına olanak sağlayacaktır. Bu çalışmada stres etken n n varlığı durumunda balıkta meydana gelen değ ş mler ve HPI aks s olarak tanımlanan s stem n çalışması özetlenm şt r (Barton, 1991). Genel olarak stres n tanımına ve etk ler ne baktığımızda aslında stres her zaman balıklarda hastalıkla sonuçlanan b r olgu olmayıp hemaostat k dengey sürdürmek ve balığın normal durumunu devam ett rmek ç n stresörler le mücadele etmes n sağlayan b r genel adaptasyon mekan zmasıdır. İşte bu noktada her zaman hastalıkla sonuçlanmayan stres olgusunun y b r şek lde tanımlanab lmes ve şley ş mekan zmasının anlaşılması bu etkenler n hastalığa yol açmadan önleneb lmes nde oldukça öneml d r. Doğada ve yet şt r c l k ortamında bulunan balıklarda stres tamamen önlemek mümkün değ ld r. Bu nedenle özell kle yet şt r c l k ortamında bulunan balıkları stresten uzak tutab lmek ç n türe a t opt mum koşulların sağlanması gerekmekted r. Opt mum koşulları da tesp t edeb lmek ç n bu türler n yet şt r c l k koşullarındak stresörler n n ve bu stresörlere göster len tepk ler y b r b ç mde anal z ed lmel d r.
KAYNAKLAR
Ÿ Alak, G., Özdem r, N. ve Atamanalp, M. (2007). Akuat k toks koloj de stres prote nler . Ulusal Su Günler , Antalya 2007. Türk Sucul Yaşam Derg s , 5-8: 545-552.
Ÿ Aşkar, T. K., Ergün, N. ve Turunç, V. (2007) Isı şok prote nler ve f zyoloj k roller . Kafkas Ün v. Vet. Fak. Derg., 13 (1): 109-114.
Ÿ Barton, B.A. (2002) Stress n f shes: a d vers ty of responses w th part cular reference to
changes n c rculat ng cort costero ds. Integrav te and Comparat ve B ology, 42(3): 517-515.
Ÿ Benl , A.C.K., Köksal, G. ve Ozkul, A. (2008) Sublethal ammon a exposure of n le t lap a (Oreochrom s n lot cus l.): effects on g ll, l ver and k dney h stology. Chemosphere, 72: 1355-1358.
Ÿ B erkens, J.G.E.A. (2000) Apl cat ons and p tfalls of stres prote n n b omon tor ng. Tox cology, 153 (1-3): 61-72.
Ÿ Burgess, J.W. ve Coss, R.G. (1982) Effects of chron c crowd ng stress on m dbra n development: Changes n dendr t c sp ne dens ty and morphology n jewel f sh opt c tectum. Developmental Psychob ology 15:5 (461-470).
Ÿ Ceng z, F. (2001) Hayvanlarda zorlanım (stres) oluşturan etkenler. J. Fac. Vet. Med., 20: 147-153.
Ÿ Chan, C.Y., Lam, W.P., Wa , M.S.M., Wang, M., Foster, E.L. ve Yew, D.T. -W. (2007) Per natal hypox a nduces anter or chamber changes ntthe eyes of offspr ng f sh. J. Reprod. Dev., 53: 1159-1167.
Ÿ Chapman, L.J., Gal s, F. ve Sh nn, J. (2000) Phenotyp c plast c ty and the poss ble role of genet c ass m lat on: Hypox a- nduced trade-offs n the morpholog cal tra ts of an Afr can c chl d. Ecol. Lett., 3: 387-393.
Ÿ Daoust, P.Y. ve Ferguson, H.W. (1983) G ll d seases of cultured salmon ds n Ontar o. Can. J. Comp. Med., 47: 358-362.
Ÿ Flodmark, L.E.W., Urke, H.A., Halleraker, J.H., Arnekle v, J.V., Vollestad, L. A. ve Poleo, A.B.S. (2002) Cort sol and glucose responses n juven le Brown trouth subjected to fluctuat ng flow reg me n an art f c al stream. Journal F sh B ology, 60: 238-248.
Ÿ Galhardo, L. ve Ol ve ra, R. 2009. Psycholog cal Stress and Welfare n F sh. ARBS Annu Rev B omed Sc 11:1-20.
Ÿ Gfell, B., Kloas, W. ve Hanke, W. 1997. Neuroendocr ne effects on adrenal hormone secret on n Carp (Cypr nus carp o). General and Comparat ve Endocr nology, 106(3): 310-319.
Ÿ Hal m, Y., Fa sal, M., Ahmed., I. 1985. F sh D sease, An Index of Water Pollut on: A Rev ew. FAO F sher es Report No. 352. Meet ng On The E f f e c t s O f P o l l u t o n O n M a r n e Ecosystems.Supplement.Blanes, Spa n, 7-11 October 1985.
Ÿ H a r p e r, C . v e Wo l f , J . C . ( 2 0 0 9 ) Morpholog c effects of the stress response n f sh. Ilar J., 50 (4): 387-96.
Ÿ Hod nka, R.L. (1998) The cl n cal ut l ty of v ral quant tat on us ng moleculer methods. Cl ng. D agn. V ral., 10: 25-47.
Ÿ Iwama, G.K., Thomas, P.T., Forsyth, R.B. ve V jayan, M.M. (1998) Heat shock prote n express on n f sh. Rev ews n F sh B ology and F sher es, 8: 35-56.
Ÿ Iwama, G.K., W jayan, M.M., Forsyth, R.B. ve Ackerman, P.A. (1999) Heat shock prote ns and phys olog cal stress n f sh. Amer can Zoolog st, 39(6): 901-909.
Ÿ Kl nger, H., Delventhal, H. ve H lge V. (1983) Water qual ty and stock ng dens ty as stressors of Channel Catf sh. Aquaculture, 30(1983) 263-272.
Ÿ Kr cka, L.J. (1999) Nucle c ac d detect on technolog es labels, strateg es and formats. Cl n. Chem., 45: 453-8.
Ÿ Kurata, O., Okamoto, N., Suzumura, E., Sano, N. ve Ikeda, Y., (1995) Accommodat on of carp natural k ller-l ke cells to env ronmental temperatures. Aquaculture, 129: 421-424.
Ÿ Küçük, E. (2008) Balık yet şt r c l ğ nde stres. Sümae Yunus Araştırma Bülten , 8: 3.
Ÿ Lew s, S., Handy, R. D., Cordı, B., Bıllınghurst, Z. ve Depledge, M.H. (1999) Stress prote ns (HSP's): Methods of detect on and the r use as an env ronmental b omarker. Ecotox cology, 8: 351-368.
Ÿ Marques, I.J., Le to, J.T.D., Spa nk, H.P., Tester nk, J., Jaspers, R.T., W tte, F., Van den Berg, S. ve Bagowsk , C.P. (2008) Transcr ptome analys s of the response to chron c constant hypox a n zebraf sh hearts. J. Comp. Phys ol. B., 178: 77-92.
Ÿ Martínez-Porchas, M., Martínez-Córdova, L.R. ve Ramos-Enrıquez, R. (2009) Cort sol and
glucose: rel able ınd cators of f sh stress. Pan-Amer can Journal of Aquat c Sc ences, 4(2): 158-178. Ÿ Mommsen, T.P., V jayan, M.M. ve Moon, T.W. (1999) Cort zol n teleost: dynam cs, mechan sms of act on, and metabol c regulat on. Rev evs n F sh B ology and F sher es, 9: 211-268.
Ÿ Mor moto, R.I. ve Satoro, M.G. (1998) Stres-ınduc ple responses and heat shock prote ns: new pharmacolog c targets for cytoprotect on. Nature B otecnology, 16: 833-838.
Ÿ Mukhopadhyay, I., Naz r, A., Saxena, D.K. ve Chowdhur , D.K. (2003) Heat shock response: Hsp70 n env romental mon tor ng. Journel of B ochem cal and Molecular Tox locy, 17(5): 249-254.
Ÿ Olsen, R.E., Sundell, K., R ngø, E, Mykelbust, R., Hemre, G.I., Hansen, T. ve Karlsen, Ø., (2008) The acute stress response n fed and food-depr ved Atlant c cod, Gadus morhua L. Aquaculture, 280: 232-241.
Ÿ Ortuño, J., Esteban, M.A. ve Meseguer, J. (2001) Effects of short-term crowd ngstress on the g lthead seabream (Sparus aurata L.) nnate mmune response. F shshell Immunol., 11: 187-197.
Ÿ Öğüt, H. (2005) Balıklarda stres. Balık b yoloj s araştırma yöntemler , (Ed tör: M. Karataş), Nobel Yayıncılık, 498s.
Ÿ Öğüt, H. (2010) Balıklarda stres. Balık b yoloj s araştırma yöntemler . Nobel K tap Dağıtım A.Ş., Ankara, 501.
Ÿ Re d, S.G., Bern er, N.J. ve Perry, S.F. (1998) The adrenerg c stress response n f sh: control of catecholam ne storage and release. comp. B ochem. Phys ol, 120C: 1–27.
Ÿ Rottmann, R.W., Franc s-Floyd, R. ve Durborow, R. (1992) The role of stress n f sh d sease. SRAC Publ cat on, No. 474.
Ÿ Sardella, B.A., Matey, V., Cooper, J., G o n z a l e z , R . J . v e B r a u n e r, C . J . ( 2 0 0 4 ) Phys olog cal, b ochem cal and morpholog cal nd cators of osmoregulatory stress n 'Cal forn a' Mozamb que T lap a (oreochrom s mossamb cus ×
o. urolep s hornorum) exposed to hypersal ne water.
J. Exp. B ol., 207: 1399-1413.
Ÿ S c o t t , A . L . , R o g e r s , W. A . ( 1 9 8 0 ) H stolog cal effects of prolonged sublethal hypox a on channel catf sh Ictalurus punctatus (raf nesque). J. F sh D s., 3: 305-316.
Ÿ Sloman, K.A., G lmour, K.M., Metcalfe, N.B. ve Taylor, A.C. (2000) Does soc ally nduced stress n ra nbow trout cause chlor de cell prol ferat on? J. F sh. B ol., 56: 725-738.
Ÿ Small, B.C. (2004) Effect of soeugenol sedat on on plasma cort sol, glucose,and lactate dynam cs n channel catf sh Ictalurus punctatus exposed to three stressors. Aquaculture, 238: 469-481.
Ÿ Soll d, J., De Angel s, P., Gundersen, K.ve N lsson, G.E. (2003) Hypox a nduces adapt ve and revers ble gross morpholog cal changes n cruc an carp g lls. J. Exp. B ol., 206: 3667-3673.
Ÿ Spencer, P., Pollock, R. ve Dubé, M. (2008) Effects of un- on zed ammon a on h stolog cal, endocr ne, and whole organ sm endpo nts n sl my sculp n (Cottus cognatus). Aquat. Tox col., 90: 300-309.
Ÿ Teh, S.J., Adams, S.M. ve H nton, D.E., (1997) H stopatholog c b omarkers n feral freshwater f sh populat ons exposed to d fferent types of contam nant stress. Aquat. Tox col., 37: 51-57.
Ÿ Thomas, P., Rahman, M.S., Khan, I.A., Kummer, J.A. (2007) W despread endocr ne d srupt on and reproduct ve mpa rment n an estuar ne f sh populat on exposed to seasonal hypox a. Proc. Royal. Soc. B., 274: 2693-2701.
Ÿ T mur, G., T mur M. (2003). Balık Hastalıkları stanbul. Su Ürünler Fakültes , 2003 588s. Res. 24. cm. Rektörlük Yayın No. 4426. Su Ürünler Yayın No. 5.
Ÿ Trenzado, C.E., Morales, A.E. ve H guera, M. (2008). Phys olog cal changes n ra nbow trout held under crowded cond t ons and fed d ets w th d fferent levels of v tam ns E and C and h ghly unsaturated fatty ac ds (HUFA). Aquaculture, 277: 293-302.
Ÿ Udomkusonsr , P., Noga, E.J. ve Monte ro-R v ere, N.A. (2004) Pathogenes s of acute ulcerat on response (AUR) n hybr d str ped bass. D s. Aquat. Organ., 61: 199-213.
Ÿ Van der Meer, D.L., van den Th llart, G.E., W tte, F., de Bakker, M.A., Besser, J., R chardson, M.K., Spa nk, H.P., Le to, J.T. ve Bagowsk , C.P.
adapt ve response to hypox a n the g lls of adult zebraf sh. Am. J. Phys ol. Regul. Integr. Comp. Phys ol., 289: R1512-R1519.
Ÿ V a, J.D., V llan , P., Gaste ger, E. ve N ederstätter, H. (1998) Oxygen consumpt on n sea bass f ngerl ng D centrarchus labrax exposed to acute sal n ty and temperature changes: Metabol c bas s for max mum stock ng dens ty est mat ons. Aquaculture, 169: 303-313.
Ÿ Wendelaar Bonga, S.E. (1997) The stress response n f sh. Phys olog cal. Rev evs, 77(3): 591-625.
Ÿ Wendelaar Bonga, S.E. (1999) Adaptat on to stress n f sh: stud es on Sea bream (Sparus aurata L.) and Carp (Cypr nus carp o L.). ISBN 90-9013200-17, 111 p.
Ÿ Weyts, F.A.A., Verburg-van Kemenade, B.M.L., Fl k, G., Lambert, J.G.D. ve Wendelaar Bonga, S.E. (1997) Conservat on of apoptos s as an mmune regulatory mechan sm: effects of cort sol and on carp lymphocytes. Bra n, Behav or and Immun ty, 11: 95-105.
Ÿ W teska, M. (2005) Stress n f sh – hematolog cal and mmunolog cal effects of heavy metals. Electron c Journal of Ichthyology, 1: 35-41.
Ÿ Wolf, J.C. ve Wolfe, M.J. (2005) A br ef overv ew of nonneoplast c hepat c tox c ty n f sh. Tox col. Pathol., 33: 75-85.
Ÿ Yurdakoş, E. (1987) Stres f zyoloj s . H pokrat, 1: 20-24
Ÿ Fox, J. (2007) Diseases and parasites of aquatic organisms. Erişim adresi:
http://www.sl def nder.net/w/welcome_d seases_and/ paras tes_aquat c_organ sms/1077167 (Er ş m tar h : 11.03.2011).
Ÿ Franc s-Floyd, R., (2009) Stress – Its role n f sh d sease. Er ş m adres :
http://ed s. fas.ufl.edu/fa005 (Er ş m tar h : 01.06.2011).
Ÿ Anon m, (2011) Er ş m adres :
http://www.docstoc.com/docs/95127032/VI F sh-Stress_-Health-and-D sease (Er ş m tar h : 18.04.2011).
Ÿ Anon m, (2013) Er ş m adres :
http://ag.ansc.purdue.edu/courses/aq448/d seases/s ck f sh.htm How do I know f I have s ck F sh and Why are they s ck? (Er ş m tar h : 18.04.2013)
B l nd ğ üzere barajlar en ucuz, yapılması en kolay, kaynağı en bol enerj üret m çeş d d r. Suyun önüne çek len set ve sette b r ken suyun yüklend ğ potans yel enerj le dönen b r türb n vasıtasıyla elektr k enerj s üret l r. Bununla b rl kte bu, en tem z enerj üret m çeş d olarak b l n r. Ülkem zde baraj yapılaşması sanay -leşmeyle b rl kte başlamış, 1950'l yıllarda elektr k üret m amaçlı lk baraj Ankara yakınlarındak Sarıyar barajı olmuştur. Ayrıca bu baraj lk büyük HES (H droelektr k Santral )' d r. Ülkem zde r l ufaklı 500'ün üze-r nde baüze-raj vaüze-rdıüze-r (Anon m 2014a).
Barajlar kullanım alanı olarak çok gen ş b r yelpazeye (tarım, çme suyu vs.) sah pken HES'ler elektr k üret m amacı le kurulmuştur. HES'lerde su, bell b r yüksekl kten düşerken, enerj n n dönü-şümü prens b ne göre, yerçek m enerj s önce k net k enerj ye daha sonra da türb n çarkına bağlı jeneratör motorunun dönmes yle elektr k enerj s ne dönüşür. Barajların çalışma şlev ne bu açıdan bakarsak, bu enerj üret m şekl n çok kolay ve ucuz enerj üret m olarak düşüneb l r z (Anon m 2014b).
Ancak madalyonun b r de d ğer yüzü vardır. Canlılar çevreler ndek varlıklarla b r etk leş m ç nded r. Ekos stem ded ğ m z olay, canlılar le bunları çevreleyen cansız varlıklar arasındak etk -leş m fade eder. Düzgün b r fadeyle canlıların yaşadığı çevred r. HES'ler n üzer ne kurulu olduğu neh rler de ekos stemler n can damarlarıdır. İç nde ve çevres nde bulunan pek çok canlıya ev sah pl ğ yapmaktadır. Balıklar da bu canlı türler nden b r
tanes d r. HES'ler neh rler n çevres n değ şt rd ğ g b neh r ç ndek ekos stem n n yapısını da değ şt rmekted r. Bas t b r fadeyle neh rlerdek kurulu düzen bozmaktadır. Neh rler n önüne çek len setler, üremek ç n nehr n yukarısına g tmek mecbur yet nde olan balıkların yolunu keser, böylece balıklar bu setler aşamayarak üreme fonks yonunu yer ne get remez. B rey meydana get remed ğ ç n de o ekos stemdek sayıları azalır ve bu süreç nesl n yok olmasına kadar sürecekt r. Son yıllarda yurtdışındak HES'ler b raz daha çevrec olarak düşünülmüş ve balıklar ç n mer-d ven s stem ne benzer “balık geç mer-d ” yapılmaya başlanılmıştır. Ülkem zde de bazı santrallerde bu s stem uygulamaya konulmuştur ancak bu sayı önemsenmeyecek kadar azdır. Bu balık merd ven-ler nden balıklar, merd ven basamakları şekl ndek yapılardan baraj gölüne çıkarak nehr n memba kısmına g tme şansı bulmaktadır. Yıllardır 1380 sayılı Su Ürünler Yasasında balık merd ven ve barajın etk s n n azaltılmasıyla lg l şartlar var
HİDROELEKTRİK
SANTRALLERİ ZOR
U
N
L
U
M
U
?
S
O
R
U
N
L
U
M
U
?
1 Evren ÇETİN 2 Şenol AKIN 3 İlknur ERKÖMEK 1engraul s1758@gma l.com
2
Gaz osmanpaşa Ün vers tes Z raat Fakültes , Tokat
3
olmasına rağmen, bu geç tler le lg l kurallar uygulanmamıştır.
Barajların b r d ğer olumsuz etk s de esk den neh r alanı olan bölgen n set çek lmes le b rl kte b r göl alanı oluşmasından dolayı hab tatın değ şmes d r. Set n önünde ve arkasında yaşayan türler yer değ şt r r. Balıkların ve d ğer canlıların bes nler değ ş r, bes n bulmakta güçlük b le çekeb l rler. Ülkem z yeraltı ve yerüstü sularının kullanım hakkını el nde bulunduran Devlet Su İşler (DSİ) k m zaman göl ve göletlere balıklandırma adı altında yavru balıklar bırakır. K m zaman, DSİ'n n ş n n ehl olmayan personel (k bu eh l personel mutlaka b r Su Ürünler Mühend s olmalıdır) tarafından b l nçs zce yapılan bu şlemler olumsuz sonuçlar doğurab lmekted r. İşlem yapılacak alana uygunluğu araştırılmadan bırakılan yavru balıklar ler de o alanda k d ğer türler baskılayarak (dom nant) st lacı b r tür hal ne geleb l r. 2008-2010 yıllarında, Gaz osmanpaşa Ün vers tes Z raat Fakültes (Tokat)'nde, Prof. Dr. Şenol Akın le b rl kte Yeş lırmak Nehr üzer nde b r çalışma yaptık. Bu çalışmamızda neh r üzer n-dek k baraj ve neh r alanlarında balıkların faklı bes n maddeler n terc h ett ğ n , baraj gölü ve neh r alanlarında yaşayan türler n farklı olduğunu tesp t