De Stijl dergisi Theo van Doesburg tarafından Hollanda’da 1917 yılında kurulmuş, 1932 yılına kadar yayınlanmış bir sanat dergisidir. Theo van Doesburg’un Mondrian, Bart van der Leck, J.J.P. Oud, Jan Wils, Vilmos Huszar, ve Anthony Kok ile kurduğu iletişimlerden sonra bu isimlerle birlikte 1917 yılında yayın hayatına başlayan dergi, bir çok Avrupa ülkesinde de yayınlanmış, sadece bir dergi olmanın da ötesine geçerek resim, heykel, mimarlık, edebiyat gibi sanat dallarına mensup üyelerinin de çabalarıyla önemli bir sanat hareketi haline gelmiştir. De Stijl aslında hem bir dergi, hem bir grup, hem de bir sanatsal bir dildir demek mümkündür.
70
Derginin kurucu ismi Theo Van Doesburg’un hareketin en önemli sanatçılarından Mondrian ile ilk teması, 1915 yılında Van Doesburg’un Mondrian’ın eserlerinin sergilendiği Hollandsche Kunstkring sergisini ziyaret ettikten sonra Mondrian’a mektup yazmaya başlamasıyla olmuştur. 1916 yılında, Laren’de Mondrian’ı ziyaret eden van Doesburg, Şair Anthony Kok’a yazdığı bir mektupta Mondrian’dan bahsetmiştir. Ayrıca bu ziyaret sırasında Mondrian’a çıkarmayı düşündüğü dergi fikrinden de bahsetmiş, olumlu yanıt almıştır. van Doesburg, Anthony Kok’la tanışması ise 1914 yılına dayanmaktadır. 1916 yılı başlarında ise Theo Van Doesburg J.J.P. Oud ve Wilmos Huszar’la tanışmıştır [61]. 1915 yılında ise Mondrian’ın Bart van der Leck’e küçük bir sanatçılar grubundan oluşturulan sanatçılar birliğinden bahsetmesi ve sanatlarını “de nieuwe beelding” olarak tanımladıklarını belirtmesiyle Bart van der Leck’le de ilk temas gerçekleşmiştir [50]. De Stijl sanatçıları Van Doesburg çevresinde 1915 yılından itibaren bir araya gelmeye başlamış, fikir alışverişleri de bu tarihlerde başlamış, hatta Mondrian’ın Van der Leck’le iletişiminden anlaşıldığı kadarıyla hareketin ismini bile bu yıllarda belirlenmiştir.
Theo Van Doesburg, derginin yayın süreci boyunca ölene kadar De Stijl Dergisinin merkezinde olmuş, neredeyse De Stijl Dergisi demek Theo Van Doesburg demek olmuştu. Bu durumun avantajı, karizmatik bir kişiliğe sahip olan ve kendisini dergiye adayan, hareketin en ateşli savunucusu olan Van Doesburg’un hiç azalmayan bir enerjiyle derginin ve hareketin tanıtımı konusunda sürekli aktif olarak çabalamasıyla De Stijl’in yayılmasında büyük katkılar sağlamasıdır. De Stijl’in teorisyenlerinden olmasının yanında De Stijl fikirlerini iyi ifade eden etkili bir konuşmacıdır [50]. Theo van Doesburg özellikle 1920’lerden sonra Fransa, Almanya gibi Avrupa ülkelerini ziyaret ederek sanatsal bağlantılar kurmuş, De Stijl’in propagandasını yapmıştır [53]. Fakat otoriterliği, baskın kişiliği ve zorlu karakteri de Derginin kimsenin özel malı olmadığını her zaman vurgulamasına rağmen bir dezavantaj olmuştur. Bununla beraber neredeyse birbiriyle özdeşleşmiş Van Doesburg’un ve De Stijl Dergisinin ortak özelliği ilham verici olmalarıdır [50].
De Stijl Dergisinin ilk sayısı ilk kurucu üyelerinin katkılarıyla, Ekim 1917 Yılında yayınlanmıştır. (Şekil 3.7.) Aylık olarak yayınlanması planlanan derginin ilk sayısında De Stijl kendisini dinamik ve devrimci bir hareket olarak dünyaya tanıtmıştır.
71
De Stil Dergisinin ilk sayısının 1. Sayfasında; derginin amacı; yeni bir güzellik anlayışına katkıda bulunmak ve modern insanı plastik sanatlardaki yeni fikirlerden haberdar etmek olarak tanımlanmıştır. Ayrıca yine De Stijl dergisinin birinci sayısının 4. Sayfasında; “eğer modern plastik estetikle ilgili yeni fikirler, henüz halka yayılmamışsa, halkta bu estetik duygusunu uyandırmak, uzmanların üzerine düşen bir görev haline gelir” denilmektedir [50], [51]. Dergi ilk yıllarında spekülatif evresindeyken, üyeleri sanatçıların fikirleri, fikir alışverişleri, düşünsel süreçlerin yazılı ifade edildiği bir mecra olmuş, daha sonra zamanla şekillenen ortak bir sanat dili çerçevesinde ütopik bir evrenselcilik idealiyle çeşitli sanatsal ürünler yaratılmıştır.
72
“Neoplastik” sanat terimi Türkçe’de de İngilizce’de kullanıldığı şekliyle (neo- plasticizm) De Stijl Dergisine üye sanatçıların yarattıkları sanat dilini tanımlamak için kullanılmaktadır. Fakat aslında Paul Overy’ye göre İngilizcedeki neo-plasticizm kelimesinin kullanılması basit bir çeviri hatasından kaynaklanmaktadır. Overy’ye göre Theo van Doesburg ve Mondrian’ın kullandıkları Hollandaca bir kelime olan “beeldend” kelimesi hollandaca’da “imaj formlama”, “imaj yaratma”, “nieuwe bielend” ise “yeni form yaratma”, yeni imaj yaratma” hatta “yeni strüktür yaratma” anlamlarına gelen bir kelimedir fakat bu kelime Fransızca’ya “neo-plasticisme” diye çevrilmiş, oradan da ingilizce’ye içerdiği kompleks anlamı yitirerek “neo-plasticizm” olarak geçmiştir [53].
Stijl-Stil ise kelime anlamıyla, sanatçıların izlenimlerini sıralayıp, düzenleyerek bunları ifade etmesine aracı olan bir dildir. Theo van Doesburg’a göre bir şeyin stile dönüşebilmesi için, birçok kişinin bilinçli çabalarıyla uygulanıp aynı zamanda genele de yayılması gerekmektedir ki genel bir kültürel bir ifade, bir stil olabilsin. De Stijl Sanatçıları için sanat, sanatçıların kendi içine kapanarak izole olarak kapalı bir grupta ürettikleri, yaşadıkları bir olgu değildir [50]. Toplumla iletişimci bir dil yaratma çabaları, derginin ilk sayısından itibaren her zaman De Stijl Hareketinin baskın bir tavrı olacaktır.
Theo van Doesburg ve Mondrian, Modernist sanatçıların aynı zamanda teorist ve eleştirmen olmaları gerektiğini düşünmekteydiler. 1912 yılından itibaren yazar- eleştirmen-sanatçıların Hollanda’da yaygınlaşmasının da etkisiyle hemen hemen gruba üye tüm sanatçılar De Stijl Dergisinde yazılar yazmışlardır bu sayede hem De Stijl Hareketi, hem de sanatçılarının adı önce Avrupa’ya sonra tüm dünyada yayılmıştır. [53].
De Stijl Hareketinin derginin kurulmasından itibaren ana hedeflerinden biri, farklı sanatlar arasında bir sanatlar birliği yaratmak olmuştur. Sanat dalları arasındaki ayrıştırmadan ziyade bütünleştirici bir yaklaşımla hareket, birçok sanat dalı için bütünleştirici ve sanatsal ifadede sadelik, soyutlama ortak paydalı yenilikçi bir sanat dili yaratılmaya çabalamıştır [50]. De Stijl Hareketi ilk manifestosunu Kasım 1918 yılında Hollandaca, Fransızca, İngilizce ve Almanca dillerinde yayınlamıştır.
73
“1. Bu çağın bir eski, bir de yeni bilinç anlayışı var. Eskisi bireye yönelik, Yenisi ise evrensele. Bireyin evrensele karşı savaşımı hem dünya savaşında, hem de modern sanatta görülebilir.
2. Savaş eski dünyayı içeriği - her alanda bireyin egemenliği - ile birlikte yok ediyor.
3. Yeni sanat, çağın yeni bilinç anlayışının içerdiği, evrensel ve bireysel arasında eşitliğe dayanan ilişkiyi gün ışığına çıkarmıştır.
4. Çağın yeni bilinç anlayışı dıştaki yaşam da dâhil olmak üzere, her şeyde kendini gerçekleştirmeye hazırdır.
5. Gelenekler, dogmalar ve bireyin egemenliği bunun gerçekleşmesine engel olmaktadır.
6. Bu nedenle yeni kültürün kurucuları, sanatta ve kültürde reforma inanan herkesi, ilerlemenin önündeki bu engelleri kaldırmaya çağırırlar -tıpkı plastik sanatlarda doğal biçimleri ortadan kaldırarak her sanat kavramının mantıksal sonucu olan saf sanatsal anlatımın önündeki engelleri yok ettikleri gibi.
7. Dünyanın her yanında günümüz sanatçıları, tek ve ortak bir bilinçten yola çıkarak bireysellik ve keyfiliğin egemenliğine karşı açılan bu dünya savaşına manevi düzeyde katılmışlardır. Bu nedenle, uluslararası bir yaşam, sanat ve kültür birliğinin oluşması için maddi ya da manevi olarak savaşan herkesle aynı duyguları paylaşırlar.
8. Bu amaçla kurulan De Stijl adlı yayın organı yeni yaşam kavramının açıklık kazanması için katkıda bulunmaya çalışır. Aşağıda belirtilen koşullarla herkesin katılımı mümkündür:
Anlaşma kanıtı olarak(doğru) ad, adres ve mesleği (yazı kuruluna) yollamak. Aylık dergi De Stijl'e en geniş anlamda (eleştiri, felsefe, mimarlık, bilim, yazın, müzik, vb. ve tıpkıbasımlarla) katkıda bulunmak.
74
Başka dillere çeviri yapmak ve De Stijl'de ortaya konan düşünceleri yaymak. Katkıda bulunanların imzaları:
Theo van Doesburg, ressam / Robt. van't Hoff, mimar / Vilmos Hııszar, ressam / Antony Kok, ozan / Piet Morıdrian, ressam / G. Vantongerloo, heykeltıraş / Jan Wils, ıııimar” [30].
İlk manifestosundan da anlaşılacağı gibi bir sanatlar birliği olan De Stijl Hareketi içinde bulunduğu yeni döneme sanatsal çözümler bulma arayışında olan yenilikçi, dinamik ve uluslararası alana hitap etmeyi hedefleyen bir harekettir.
Onbeş yıllık yayın hayatında, hedeflendiği gibi, ilk manifestosunun yayınlandığı tarihten itibaren, De Stijl Dergisi, sürekli şekilde sanatçılarının sanat dili kuralları üzerinde kafa yormaları ve bu kurallar üzerinde şekillenen sanat ürünleriyle, daimi bir gelişme halinde olmuştur. Ayrıca, De Stijl Dergisi kısa yayın hayatı boyunca, sanatçılarının bireysel ve kolektif katkılarıyla, üretilen fikirlerle ve yarattığı sanat dilinde üretilen eserlerle gerçekten de dinamik ve etkili olmayı başarmış, sadece bir dergi, ya da evrensel bir ideoloji değil yeni bir sanat konsepti yaratmıştır.
3.3. De Stijl Hareketi Gelişim ve Karakteri