Sosyal Göstergebilimde Metafor

Metafor (metaphor) kavramı sözlükte “yazılı veya sözlü bir şekil veya tarz olarak bir kelime ya da cümlenin bir nesne veya eyleme uygulanmasıdır (ki gerçekte tam anlamıyla uygulanabilir değil)” (Hobson, 2002:273). Metafor Türkçede istiare, mecaz veya benzetme olarak geçmektedir. İstiare “bir şeyi anlatmak için ona benzetilen başka bir şeyin adını eğreti olarak kullanma, eğretileme: -Bu adam hayatının son baharında – cümlesinde son bahar kelimesi yaşlılığı anlatan bir istiaredir” (Parlatır vd. 1994:397). Tanımlardan da anlaşılacağı gibi metaforun verilen mesajın-anlamın tam olarak algılanması veya mesajın daha güçlü olarak algılanmasını kolaylaştırıcı bir etkisinin olduğu söylenebilir. Çünkü metafor işleminde bir şey başka bir şey ile anlatılmak istenmektedir. “Metafor gerçekte başka bir şeyi temsil etmeyen fakat farklı bir anlamı temsil etmek için kullanılan bir işarettir” (Hani 2011: 68). Erarslan, metafor konusunda aşağıdaki düşünceleri ifade etmiştir (Erarslan, 2011:1):

Metafor, bir kavramın bireyde oluşturduğu etiket, anlam ya da kavramsal ifadelerdir. Metafor, görme ve anlama sürecidir. Bireylerin basit olarak bir kavramı bir başka kavramla açıklamasından daha önemli ve güçlü bir zihinsel üretimdir çünkü ilgili kavrama dönük sahip olunan derinliği ve deneyimleri ifade eder.

İletişimde mesajların içeriğinin anlaşılması, iletişimin iki taraflı olarak gerçekleşmesi için gereklidir. Bazı soyut anlamlar veya üzerinde önemle durulan konularda karşı tarafa mesajın tam ve etkili bir şekilde anlatılması gerekli olabilir. İşte bu durumda metaforlara başvurulmaktadır. Metafor, bir öğrencinin bir görev ya da amaca ulaşmak için onların yardım görmeden çabalamalarının ötesinde onlara kılavuzluk sürecini belirtir ve yetişkin ile çocuk arasına özgü bir biçimdeki etkileşimdir (Wake, 2006: 49) Özellikle öğrencilere

bir konu ya da kavram hakkında bilgilendirme yapıldığı sırada kullanılan metaforlar, algılama ve anlama sürecini etkileyerek öğrenme-öğretme sürecine hizmet eder. Bu anlamda metafor “ Bir şeyi belirli bir perspektiften görme yoludur” (Clair, 1998: 84).

Metafor konusunda birçok farklı araştırmaların olduğu görülmüştür. Örneğin Çin’de reklamlar metafor yönünden incelenmiştir (Chun, 2010). Metafor yapılırken sadece dil ile ilgili özellikler dikkate alınmaz, dilin konuşulduğu çevre ve kültürel özellikler de önemlidir. Bu anlamda Çin’de yapılan bir araştırma ile Amerika’da yapılan bir araştırmada, metaforlar arasında bazı farklılıkların olması muhtemeldir. Ancak anlamın veya mesajın daha etkili ve güçlü verilmesi amacı aynıdır. Bu durumda her kültürün veya ülkenin metafor kullanımlarının farklılık göstermesi normal olarak karşılanabilmektedir. Caballero ve Antunano (2007:284) kültürün metafor araştırmalarındaki önemini belirtmiştir.

Metafor kavramının bir örnek üzerinde gösterilmesi daha açıklayıcı olabilir. Örneğin “Bu doktor bir kasaptır” (Brandt, 2005). Bu cümlede genelleme olmamış ve bu sıfatı ile diğer doktorlar ayırt edilmiştir. Bu cümlede doktor (cerrah) ve kasabın çalışma alanı aslında birleştirilmiştir. Doktorun alanında yetersiz olduğunu, beklenen performans ya da görevi yerine getiremediğini, doktorun kasaba benzetilmesiyle anlatılmaya çalışılmıştır. Bu örnek cümlede benzetmenin niteliği, benzetmenin yapıldığı dil ve kültür ortamına göre değişebilmektedir. Ancak burada doktora yapılan bir eleştiri ortak noktadır. “Bu doktor bir kasaptır, alıcı bu ifadeyi şöyle almalı; doktor dikiş atarken daha dikkatli olmalı, çünkü müdahale edilen kişi, yüzündeki yara izi ile ömür boyu yaşayacak” (Brandt ve Brandt, 2005:220).

Metaforun özeliklerinden birisi de işaret konusunda (gösteren-gösterilen) farklı durumudur. Burada belirli bir konusu olan gösteren konsepti, başka bir konu olan gösterilen konsepti ile anlatılır (O'Neill, 2005: 61). Yani gösteren, farklı bir konu olan gösterilenle anlatılmaya çalışılır. O'Neill bu konuyu bir örnekle şöyle açıklar (O'Neill,2005: 62):

Örneğin “ Gemi su içinden çift sürdü. (Pullukla çift sürmek) ya da Gemi su içini keserek geçti (dilim dilim keserek). İkisi de geminin seyri (suda gemi seyri ) ile ilgilidir ama (bu iki cümlede) bu eylem iki farklı bilgi alanıyla ilgili gösterenleri kullanmıştır. Burada suda seyir ve çift sürme alanıyla ilgili (pullukla) iki metaforik

ilişki tertiplenmiştir… Aynı şekilde başka bir örnek de “çöllerin gemisi” kavramının develeri atfetmesidir.

Metafor kavramı anlam yaratma süreci ile ilişkili olduğundan dolayı doğal olarak göstergebilimle de ilişkilidir. Sosyal göstergebilim içinde yer alan bir kavramdır. Eğitim alanında da metaforun önemli bir kavram olduğu söylenebilir. Çünkü metaforda asıl amaç söylenmek isteneni daha etkili bir şekilde ortaya koymaktır. Eğitimde, özellikle eğitim ve öğretim faaliyetlerinde mesaj veya göstergelerin daha anlamlı dolayısıyla güçlü olması eğitimin amaçlarının da daha etkili ve daha kısa sürede gerçekleşmesine hizmet eder. Bu anlamda Kamala’nın (2013: 33) metafor ve eğitim konusundaki düşünceleri önemlidir:

Metaforların eğitim politikasını ifade etme, kitap yayınlama, kitap seçimi, kullanımı, öğretme politikaları, öğretme yöntemleri, eylem öğretme, öğrenme veya öğrenme süreci, ders içeriği; iletişim ve okulun doğasını bir araya getirdiği keşfedilmiştir.

Eğitimde metaforla ilgili birçok araştırmanın yapıldığı görülmüştür. Bunlara örnek olarak Özdemir ve Akkaya’nın (2013) araştırması gösterilebilir. Araştırmada okulun birçok metafora (hapishane, kafes, tımarhane, çiçek kale, anne, bilgi ve eğitim yuvası vs.) benzetilmiştir. Yine Yalçın ve Erginer (2012), çalışmasında okul müdürleri için baba, ağaç, çoban, lokomotif, sinir küpü, canavar, padişah, melek vs. gibi metaforlar kullanılmıştır. Saban da (2008) okula ilişkin metaforları incelemiştir. Fabrika, hastane, çiçek, hayat, sihirli gelecek, ayna, arıkovanı vs. gibi metaforlar okul için kullanılmıştır. Daha farklı örnekler açısından Çelikten (2005) “Kültür ve Öğretmen Kodları” adlı çalışmayı, Tortop (2013) üniversite hocası hakkındaki metaforlar konusunda çalışmıştır.