SOSYAL ETKİLER

Kayıt dışı ekonominin, özellikte yasadışı faaliyetlerin genişlemesi toplumun moral ve ahlaki değerlerinin bozulmasına ve toplumu oluşturan fertlerde olumsuz davranışların yayılmasına sebep olmaktadır. Toplumun zararlı ve ahlakdışı olarak gördüğü, kötü olarak nitelendirdiği fuhuş, kumar, uyuşturucu satıcılığı ve kullanımı ile vergi kaçakçılığı gibi faaliyetler anlamındaki kayıt dışılığın toplumda yaygınlaşması, vergi kaçırmanın normal bir davranış haline gelmesi toplumun yapısının bozulmasına, yasal olmayan şekilde, haksız ve kolay yoldan para kazanma düşüncesinin kabul görmesine ve toplumun telafisi mümkün olmayan sosyal maliyetlere katlanmak zorunda kalmasına, kayıtlı olarak faaliyette bulunanların, yaygın kayıt dışılığı gördükçe devlet otoritesine olan güvenlerinin sarsılmasına neden olur.²¹³

1.7.1.3.1.Toplumsal Bozulmaya Sebep Olması

Kayıt dışı faaliyetlerin artması, toplumun moral ve ahlaki değerlerinin bozulmasına ve anti sosyal davranışlarının yayılmasına sebep olmaktadır. Kayıtlı faaliyette bulunanlar, yaygın kayıt dışılığı gördükçe devlet otoritesine olan güvenlerini kaybetmektedirler.²¹⁴ Devlete olan güvenlerin azalması sonucu, bireyler sorunlarını yasadışı yollarla çözme yoluna gitmektedirler. Kayıt dışı ekonomi devlete karşı bir

212Gülay Akgül YILMAZ; Kayıtdışı Ekonomi ve Çözüm Yolları, İSMMMO Yayınları, İstanbul, 2006, s.162.

213Sadık KIRBAŞ; Türkiye’de Kayıtdışı Ekonomi, Yolsuzluk, Siyasetin Finansmanı, Phoenix Yayınevi, Ankara 2012, s.64-65.

214SARILI; a.g.m. s.43.

69 başkaldırı oluşturmakta, moral değerlerini bozmaktadır.²¹⁵ Kayıt dışı faaliyetlerde bulunanlarda, kayıt dışılığın doğası gereği ilişkilerini yasal düzenlemeler, genel ve açık kurallar dışında yürütmektedirler. Bütün bunlar, hukuk ve adalet sisteminin etkinliğinin kaybolması, yeraltı ilişkilerinin buradan doğacak boşluğu doldurması ve toplumda suç ve suçlu sayısının artması anlamına gelmekte, sosyal açıdan sakıncalı durumlar oluşturabilmektedir.

Kayıt dışı faaliyette bulunanların geniş bir kesim oluşturması, idare edenler ile edilenler arasında bir kopukluk yaratır ve güvensizlik ortamı oluşturur. Kayıtlı faaliyette bulunanlar, yaygın kayıt dışılığı gördükçe devlet otoritesine olan güvenlerini kaybederler. Rüşvet ve suistimal yaygınlaşır ve mafya olarak adlandırılan yasadışı örgütler oluşabilir. Ülkemizde son yıllarda yazılı ve görsel basında çek-senet mafyası olarak çokça bahsedilen olayı bu gelişmelere örnek verebiliriz.

Kayıt dışı ekonominin toplumun manevi değerleri üzerinde de etkisi bulunmaktadır.

Toplumun zararlı ve ahlak dışı olarak gördüğü, kötü olarak nitelendirdiği fuhuş, kumar, çeşitli kaçakçılık fiilleri, uyuşturucu satışı ve kullanımı, tefecilik vb. yasadışı ve kayıt dışı faaliyetlerin artması toplumda ahlaki çöküşe neden olmaktadır. Haksız ve kolay yoldan para kazanma düşüncesinin kabul görmesi, kişileri birtakım bilgileri (ikametgah vs.) saklamaya sevk eder. Bu durum kamu güvenliği, seçmen kütüklerinin oluşturulması, yargının etkin işlemesi, nüfus sayımı ve ekonomik anlam taşımayan diğer istatistiksel bilgilerin elde edilmesi açılarından da sakıncalar doğurmaktadır.²¹⁶ Ayrıca yasa dışı faaliyetlerin yaygınlaşması; devlete duyulan güvenin sarsılmasına, bireylerin sorunlarını yasa dışı yollardan çözmelerine, çete-mafya gibi organize suç örgütlerinin oluşmasına, zimmet-rüşvet-irtikap-yolsuzluk gibi bir takım olguların ortaya çıkmasına, yaygınlaşmasına ve toplumun algısında sıradanlaşmasına neden olmaktadır.

Kayıt dışı ekonomik faaliyetler, çoğu zaman çevre ile ilgili düzenlemelere uyulmadan gerçekleştirildiğinden, kayıt dışı ekonomik faaliyetlerden dolayı doğal kaynakların tahribi ve sürdürülebilir kalkınma amacının gerçekleştirilememesi de söz konusu

215Osman ALTUĞ (1994b); “Kayıt Dışı Ekonomi: Vergiye Karşı Başkaldırı”, Görüş, Sayı:14, Mart 1994, s.66.

216Emine KOBAN (1998); "Türkiye'de Kayıt Dışı Ekonomi Sorunu ve Önlenmesinde Vergi Denetiminin Rolü", [http://www.iktisat.uludag.edu.tr/dergi/3/koban/koban2.htm] (Erişim:12.03.2011.)

70 olabilmektedir. Kayıt dışı üretimler, belgesiz ve kayıtsız üretilmeleri sebebiyle standart dışı ve garantisiz olduğundan, söz konusu ürünleri tüketen tüketici kesimin de kayıt dışılıktan dolayı mağdur olması ve kayıtlı sektör tüketicilerini korumaya yönelik yasalardan ve satış sonrası hizmetlerden yararlanamaması söz konusu olmaktadır.²¹⁷

1.7.1.3.2.Çalışma Hayatı ve Sosyal Güvenlik Üzerindeki Olumsuz Etkileri

Kayıt dışı ekonominin çalışma hayatına yansımasıyla ortaya çıkan en önemli problem; sosyal güvenlik sistemini ve çalışma hayatını düzenleyen hukuk kurallarına uyulmaksızın, kayıt ve beyan dışı kaçak işçi çalıştırılması veya kendi nam ve hesabına kayıtsız olarak çalışılması şeklinde ortaya çıkan kayıt dışı istihdamdır.

Çalışma hayatı ile ilgili olumsuz etkiler büyük ölçüde kayıt dışı istihdamdan kaynaklanmaktadır. Kayıtdışı çalışma, insanları iş sahiplerini, devleti ve ekonomiyi olumsuz yönde etkilemektedir. Kayıtdışı çalışmanın bireylere yansıması, sosyal güvencesiz yaşamdır. Kayıt dışı işçi çalıştıranlar devletin çalıştırdıkları işçi nedeniyle kendilerine yüklediği bir takım yükümlülüklerden kurtulmakta, bu şekilde ucuz hizmet üreterek haksız rekabete yol açmaktadırlar. Diğer yandan kayıt dışı çalışma nedeniyle prim ve vergi kaybı ile karşı karşıya kalmaktadır. Gelişmekte olan ülkelerde enformel sektörün hacminin yüksek olması sosyal güvenlik kurumlarının finansal yapısını da olumsuz etkiler. Sosyal güvenlik sisteminin finansmanında karşılaşılan en önemli sıkıntıların başında, yetersiz prim tahsilatı yer almaktadır.

Avrupa ülkelerinde 6-7 aktif sigortalı (çalışan ve prim ödeyen sigortalı) 1 pasif sigortalının maaş ve giderlerini ödemekte iken, Türkiye'de 2 aktif sigortalı 1 pasif sigortalıyı finanse etmektedir. Sosyal Güvenlik Kurumu'nun aleyhine giderek bozulan aktif/pasif sigortalı oranının bu hale gelmesinde, esas itibariyle, erken yaşta emeklilik ve kolayca pasif sigortalılığa giriş gibi faktörler etkili olmakta ise de, çalışma hayatının içinde olup da sosyal güvenlik kapsamı dışında olan kayıt dışı istihdamın payı da büyüktür.²¹⁸

Kayıt dışı istihdam, her şeyden önce, sosyal güvenlik sisteminin etkinliğini bozmaktadır. Kayıt dışı istihdam; çalışanların gerekli vasıflara sahip olmaması ve

217Yılmaz ILGIN; Kayıtdışı Ekonomi ve Türkiye’deki Boyutları, DPT Yayın No:2492, Ankara 1999, s.39.

218Ahmet Burçin YERELİ; Oğuz KARADENİZ; Kayıtdışı İstihdam, Odak Yayınevi, Ankara 2004, s.131-133.

71 asgari yaş haddi, asgari ücret, fazla mesai ve işyeri standartları gibi konulardaki düzenlemelere uyulmaması, gerekli sosyal güvenlik, vergi ve diğer fonların eksik ödenmesi veya hiç ödenmemesi anlamına gelmektedir. Böyle olunca yeterli prim toplanamamakta, sosyal güvenlik kuruluşları da başta finansman zorlukları olmak üzere çeşitli zorluklarla karşılaşmakta ve kendilerinden beklenen hizmetleri etkin olarak yerine getirememektedir. Kayıtlı işletmeler, kayıt dışı faaliyette bulunan işletmeler karşısında rekabet gücü kaybına uğrayıp zayıfladıkça, bu işletmelerin istihdam ettiği çalışanlar da zarar görmekte, örgütlü işçi-işveren ilişkileri giderek azalmakta ve sivil toplum örgütleri zayıflamaktadır.²¹⁹ Kayıt dışı ekonominin boyutlarının büyük, sigortasız çalışanların ağırlıkta olduğu ve dolayısıyla vergi gelirlerinin düşük kaldığı bir ülkede insanların sosyal güvenlik sisteminden beklentilerini karşılayabilmek olanaksız hale gelmektedir.