Sosyal destek, bireylerin bir gruba veya bir ilişkiye ait hissederek, ihtiyacı olan ilgi, sevgi, bağlılığı bireyin güvenebileceği ilişkiler veya sosyal etkileşimlerle sağladığına inandığı sosyal sistem olarak ifade edilmektedir (Norris ve Kaniasty, 1996). Sosyal sistem, bireyin sosyal desteğe ne kadar ihtiyaç duyduğu ve ne kadar sosyal desteğe sahip olduğu anlamına gelmektedir (Hynie, Crooks ve Barragan,
28
2011). Başka bir deyişle sosyal destek, bireyin ihtiyaç anında, aile, arkadaşlar, yakın çevre gibi sosyal ağları ile birlikte profesyonel yardım alabileceği tüm destek kaynaklarını, destekleyici davranışları, bireyin beklediği desteğin geleceği algısı olarak tanımlanmıştır (Felmlee, 2003). Sosyal desteğin daha çok bireyin algısı ve ihtiyacının karşılanması odaklı olması nedeniyle, kavramın, algılanan ve alınan sosyal destek olarak ayrı bir şekilde ifade edilmesi gerektiği vurgulanmıştır. Bu ayrıma göre algılanan sosyal destek, gerçekleşme ihtimali olan destek olarak ifade edilirken, alınan sosyal destek ise, yardım davranışı olarak tanımlanmıştır (Lepora, 1991).
Schwarzer ve Knoll (2007) diğerleriyle kurulan ve ihtiyaç duyulan her anda asli desteğin ulaşılabilir olduğu kaliteli ve işlevsel bir ilişkinin sosyal destek anlamına geldiğini belirtmişlerdir. Psikolojik ve fizyolojik semptomlara karşı insan için koruyucu bir etkiye sahip olan sosyal destek kavramı (Cohen ve Wills, 1985), ruhsal rahatsızlıkların etiyolojisinin araştırılması ve genel sağlığa yararının çalışmalarla kanıtlanmasının ardından konuya değin araştırmaların sayısı artmıştır (Chronister, 2009). Bu kavram bireylerin sosyal ilişkileri nasıl algıladığını göstermektedir. Sosyal çevre, sosyal ağ ve gerçekte alınan destek şeklinde boyutlar içeren (Dumont & Provost, 1998) sosyal destek kavramı, farklı araştırmacılar tarafından farklı açılarla ele alınıp, tanımlanmıştır. Chronister, (2009) sosyal desteğin bireyin stresle baş etmesinde etkili bir motivasyon kaynağı olduğunu ifade ederken, Shumaker ve Brownel, (1984) aralarında sosyal ilişki bulunan bireyleri karşılıklı olarak besleyen, iyi oluş düzeylerini yükselten bir kaynak şeklinde tanımlamış, Greenglass ve Fiksenb (2009) yeterince sosyal destek kaynağına sahip bireylerin kendilerini daha olumlu olarak değerlendirdiklerini ve problemlerini çözme konusunda motivasyonlarının yüksek olduğunu ifade etmişlerdir. Fiziksel ve ruhsal sağlıkla pozitif ilişkili olduğu bilinen sosyal desteğin (Saltzman ve Holahan, 2002; Yalçın, 2015; Yavuzer, Albayrak ve Keldal, 2018) hastalığın tedavi sürecinde de iyileştirici; sosyal desteği olmayan veya yeterince aldığını düşünmeyen hastaların tedavi sürecini zorladığı araştırmalarla desteklenmektedir (Eker, Arkar ve Yaldız, 2001). Gereğinden fazla sosyal desteğin ise bireyin özerklik duygusuna zarar vermesi, bireyin problem çözme becerisini azaltması ve desteğin kaynağına yönelik
29
bağımlılığı arttırması gibi olumsuzluklara yol açtığını öne süren Felmlee (2003), sosyal desteğin bireye olan etkisinin, desteğin ne kadar verildiği ve ne şekilde verildiği ile doğrudan ilişkili olduğunu ifade etmektedir.
Alanyazında, sosyal desteğin pek çok işlevi olduğundan bahsedilmektedir. Özetle sosyal desteğin işlevleri, bireyin ihtiyaç duyduğu maddi veya manevi gereksinimlerin karşılanarak duygusal olarak rahat hissettirilmesi; yaşanan zorluklara ve sorunlara rehberlik edilerek, bireyin sorunları aşmasına yardımcı olunması; bireyin kendini geliştirmesine veya performansına yönelik tavsiyelerde bulunulması; kişisel gelişime teşvik edici veya katkı sağlayıcı olunması; kriz anında bireyin ulaşabileceği, stresini azaltabileceği veya olumsuz etkilerinden koruyabileceği yakınlıkta olunması şeklinde ifade edilmektedir (Sarason, Levine, Basham ve Sarason, 1983; Kazak ve Marvin, 1984; Dunst ve Trivette, 1986)
Norris ve Kaniasty (1996) sosyal destek kavramının pek çok çalışmada farklı yönleriyle ele alınması sonucu çok yönlü bir kavram olduğu ve bu şekilde tanımlanması gerektiğini vurgulamışlardır. Bu doğrultuda sosyal destek kavramı algılanan (perceived) sosyal destek, desteğin kaynakları ve alınan (received) sosyal destek şeklinde üç bağlamda ele alınmıştır (Laireiter, 2011).
Sosyal desteğin, bireyin bilişsel ve şemalarla ilişkili yönüyle ele alınması, bireyin çevresi tarafından destekleniyor olduğu ve sosyal çevrenin destekleyici davranışlara sahip olduğu inancı veya algısı, algılanan sosyal destek olarak ifade edilmiştir (Laireiter, 2011). Bireylerin ihtiyaç anında çevresinden destek geleceğini düşünmesi, bilmesi, geçmiş deneyimleri sonucu desteklendiğine olan inancı olarak görülen algılanan sosyal destek, bireylerin stresle baş etmelerinde önemli bir etkiye sahip olarak görülmektedir (Norris ve Kaniasty, 1996). Alınan veya elde edilen sosyal destek, ihtiyaç anında doğal olarak gerçekleşen yardım davranışı olarak ifade edilirken, desteğin kaynakları ise, bireyin geçmiş deneyimleriyle ve bilişsel olarak bildiği destek alabileceği çevresi olarak tanımlanmıştır (Laireiter, 2011; Norris ve Kaniasty, 1996). Alınan desteğin bireyler üzerindeki etkisinin gözlemlenmesi, algılanan sosyal desteğin etkilerinin gözlemlenmesine göre daha zor olmakta ve belirsizlikler taşımaktadır. Buna karşın, algılanan sosyal desteğin, destek kaynaklarını verilen sosyal destekten daha tutarlı ve doğru olarak yansıttığı ileri
30
sürülmektedir. Bunun nedeni olarak algılanan sosyal desteğin bilişsel yönünün olması, alınan desteğin ise ani gelişerek gerçekleşmesi olarak gösterilmektedir (Nakash, Nagar Shoshani ve Luire, 2017). Bu doğrultuda algılanan sosyal desteğin, yani bireyin bilişsel ve şemalarla ilişkili olarak aldığı desteğin, alınan veya elde edilen sosyal destekten daha etkili olarak psikolojik iyi oluşa etki ettiği araştırmalarla desteklenmiştir. Buna karşın alınan desteğin bireylerin iyi oluşlarına dolaylı bir etkisinin olduğu öne sürülmektedir (Norris ve Kaniasty, 1996; Hynie, Crooks ve Barragan, 2011; Nakash, Nagar, Shoshani ve Luire, 2017). Araştırmacılara göre bireyler için algılanan sosyal destek, alınan sosyal destekten daha fazla önem taşımakta ve bireylerin psikolojik sağlıklarına daha çok etki etmektedir (Coyne ve Downey, 1991).
Sosyal desteğin çok boyutlu bir kavram olması, bireyin algıladığı veya elde ettiği desteğin hangi ihtiyacını giderdiği ile de ilgili olmakla birlikte, desteği hangi kaynaktan aldığıyla da ilgili olduğu belirtilmektedir. Birey anne, baba, eş, evlat, akran, arkadaş gibi destek kaynaklarından duygusal destek, maddi destek, takdir desteği, sorunları çözme desteği, bilgi desteği gibi destekler elde edebilmektedir (Yıldırım, 2004).
1.3.1. Sosyal Destek Kaynakları
Bireyin sosyal desteği aldığı sosyal ağ, bireyin ilişki içerisinde olduğu aile üyeleri, eşi, çocukları ve arkadaşları gibi kişileri içermektedir (Laireiter, 2011). Birey için aldığı destek kadar, desteği hangi kaynaktan aldığı, kimden almaya daha çok ihtiyaç duyduğu önemli olup destek kaynaklarının çeşitliliği ve fazlalılığı bireyin yaşam kalitesine ve psikolojik sağlığına dolaylı olarak olumlu bir etkiye sahiptir (Den Oudsten, Van Heck, Van der Steeg, Roukema ve De Vries, 2010). Aile ve arkadaş desteği bireyler için en tutarlı destek kaynakları olarak nitelendirilmiştir (Cheung ve Phillimore, 2013). Çalışmalar özgüveni olumsuz yönde etkileyen sorunların, başarısızlığın ve stresin, bu duruma anlayış gösterecek ve bireyi cesaretlendirecek destek kaynakları ile, yani aile ve arkadaşlar ile daha çok paylaşıldığını göstermektedir (Stewart, Makwarimba, Beiser, Neufeld, Simich ve
31
Spitzer, 2010). Bireyler içsel sebeplerden kaynaklı olan stres veya sorunlarını kendileri için güvenilen ve yakınlık derecesi yüksek olan kaynaklarla paylaşırken, dışsal sebepli olumsuz deneyimleri veya stresi kendileri için çok fazla güven gereksinimi, korunma ihtiyacı hissetmeden daha az yakın destek kaynakları ile paylaşılabildikleri öne sürülmektedir (Laireiter, 2011). Elde edilen veya algılanan sosyal destek bazen yaşanan zorlukları veya sorunları ortadan kaldırmak için yeterli olmasa da, bireyin deneyimlediği duruma uygun tepkiler veren ve anlaşıldığını hissettiren destek kaynakları stres verici durumlarla mücadeleyi kolaylaştırdığı ifade edilmektedir (Kok, Lee ve Low, 2017).
32