Sosyal bilimlerin temel amacı insan yaşamını daha iyi anlayabilmek ve bu çerçevede insan hayatını kolaylaştırmaktır (Sever, 2015: 15).
Sosyal bilgilerin ne olduğu ile ilgili ortak bir tanım henüz literatürde yoktur.
Sosyal Bilgiler program anlayışının ana vatanı olan A.B. D.’de profesyonel sosyal bilgiler eğitimcilerinin kurduğu Sosyal Bilgiler Ulusal Konseyi (NCSS) bu konudaki kavram karmaşasına son verebilmek için kapsayıcı bir tanım yapmıştır:
“Sosyal bilgiler, sosyal ve beşerî bilimleri vatandaşlık yeterliklerini geliştirmek amacıyla kaynaştıran bir çalışma alanıdır. Okul programı içinde Sosyal Bilgiler, antropoloji, arkeoloji, ekonomi, coğrafya, tarih, hukuk, felsefe, siyaset bilimi, psikoloji, din ve sosyolojinin yanı sıra beşerî bilimler, matematik ve doğa bilimlerden kendine mal ettiği içerik üzerinde sistematik ve eşgüdümlü bir çalışma sağlar. Sosyal Bilgilerin öncelikli amacı, karşılıklı olarak birbirine bağlı bir dünyada, kültürel farklılıkları olan demokratik bir toplumda, genç insanlara bilgiye dayalı ve mantıklı karar alabilme yeteneklerini geliştirmede yardımcı olmaktır.” (Savage ve Amstrong, 1996’dan akt. Öztürk, 2012:4)
Daha öz bir şekilde ise şöyle tanımlanabilir: Sosyal bilgiler içeriği temelde sosyal ve beşeri bilimlerden oluşan, bir yandan da insana dair her türlü disiplini içeren, öğrencileri değişen ve gelişen dünyaya ayak uydurmalarını sağlayacak bilgi, beceri, değer ve tutumları sağlamayı amaçlayan bir temel eğitim dersi ve çalışma alanıdır (Sever, 2015: 3).
Sosyal bilimlerin sosyal bilgiler dersi çerçevesinde öğrencilere sunuluşunun 4 unsuru vardır:
• Sosyal bilgilerin amaçlarını içermek,
• Disiplinlerin birbirleri ile ilişkilerini dikkate almak,
• Sistematik bir yapı izlemek (Sever, 2015: 3)
Sosyal Bilgiler, içerisinde birbirinden farklı bilim dalları ve disiplinlere ait kazanımların hepsini birden barındıran, geniş alan tasarımı kurgusu ile hazırlanmış ve
28
programda yer alan kazanımları öğrenciye aktarmak amacında olan ve bunu öğrencinin hazır bulunuşluğuna göre özümseterek veren bir derstir (Yıldız ve Koçoğlu, 2015: 12).
Sosyal bilgiler dersi MEB programında şu şekilde tanımlanmıştır:
“ Sosyal bilgiler, bireyin toplumsal var oluşunu gerçekleştirebilmesine yardımcı olmak amacıyla; tarih, coğrafya, ekonomi, sosyoloji, antropoloji, psikoloji, felsefe, siyaset bilimi ve hukuk gibi sosyal bilimleri ve vatandaşlık bilgisi konularını yansıtan; öğrenme alanlarının bir ünite ya da tema altında birleştirilmesini içeren;
insanın sosyal ve fiziki çevresiyle etkileşiminin geçmiş, bugün ve gelecek bağlamında incelendiği; toplu öğretim anlayışından hareketle oluşturulmuş bir ilköğretim dersidir.” (MEB 2005)
2.3.2. Sosyal Bilgiler Öğretmeni
Sosyal bilgilerin temel özelliklerini sıralamak gerekirse, bu konudaki sınırlar için NCSS’nin kriterlerine bakmak gerekir. NCSS’nin yüksek kaliteli sosyal bilgiler eğitimi için C3 (college, career, civic life) sistemini (okul, kariyer, sivil yaşam) benimsemiştir. Buna yönelik temel ilkeler şöyledir:
• Okul kariyer ve sonrasında sivil yaşama gençleri ve çocukları hazırlar.
• Sosyal bilgilerin mihenk taşı sorgulamadır.
• Sosyal bilgiler, disiplinler arası bir çalışma alanı olduğu için bu tarz uygulamalar içerir. Sanatın ve beşeri bilimlerin birbiri ile yoğrulmasına hizmet eder.
• Sosyal bilgiler diğer ders ve konularla da ilişki içinde olmalıdır (Sever, 2015: 9).
NCSS’nin 1970 yılında yayımladğı öğretmen kılavuzuna göre sosyal bilgilerin dört amacı vardır. Bunlar:
1- İnsanın geçmişle bağ kurarak, bugün ve gelecekle ilgili ilgi edinme becerisi geliştirme
2- Bilgiye salt sahip olma deği, onu işleme ile ilgili yetenekleri kazandırma 3- Toplumların sahip olduğu inanç ve değerleri kendi dağarcığında yorumlama
becerisi geliştirme
4- Vatandaş olarak hak ce sorumluluklarının bilincinde olarak aktif sosyal katılım için bilgiyi uygulama konusunda beceri.
29
Tüm bu amaçlar genel geçer tanımlar içerdiğinden evrensel amaçlar olarak da değerlendirilebilir (Sever ve diğerleri, 2015: 309).
Geçmişten bugüne sosyal bilgiler dersinin esas amacı, yetiştirilen öğrencinin sosyal hayatla uyumlu olmasını sağlama, etkin ve üretime katkı sağlayan vatandaşlar yetiştirme olarak saptanagelmiştir. Amaç, sosyal bilimlere ait bilgilerin salt öğretimi değil, aynı zamanda bu bilimlere özgü yöntemlerin çocuğa kavratılmasıdır (Sever, 2015: 14). Sosyal Bilgiler programının öğrenme alanlarının içeriğini elle tutulur hale getiren kazanımların yapısı, yapılandırmacı eğitim felsefesinin temellerine dayanmaktadır (Öntaş, 2014: 44).
Sosyal Bilgiler öğretmeninin yetiştirdiği öğrencilerden şunlar beklenir:
Bağımsız ve özgür bir birey olarak fiziksel ve duygusalmanada istek, ilgi ve kabiliyetlerini bilir.
Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olarak, vatanınına ve milletine bağlı, haklarının farkında ve sorumluluklarından kaçmayan, ulus bilincini özümsemiş bir toplum ferdidir.
Çağdaş değerlere bağlı, laik ve demokratik ülke geleneğini yaşatmaya hevesli, Atatürk ilk eve inkılaplarının sosyal, ekonomik ve kültürel önemini özümsemiştir.
Hukukun herkes için bağlayıcı kurallar içerdiğini, kimsenin yasalar karşısında bir diğernden farklı olmadığını bilir.
Türk kültürünü ve millet yapısını sahiplenir, korur ve yaşatır. Milli bilinç
Kalkınma için ekonominin yerini ve önemini kavrar.
Meslekler konusunda bilgi sahibidir. Toplumsal hayatın devamlılığı için her mesleğin önemli ve gerekli olduğunu bilir.
Farklı tarihi dönem ve yerlere ait tarihsel kanıtları sorgular, insanlar, olgular, nesneler arasında köprüler kurarak bunları anlamlandırır.
Teknoloji ve bilimin toplumsal yaşam üzerindeki etkilerini kavrar ve kullanır.
Bilimsel ahlaka dayanan bir bilimsel düşünceyi temel alır.
30
Birey, toplum ve devlet arasındaki ilişkilere karşı bakış açısında sosyal bilimleri temel alır.
Kişisel ve toplumsal sorunları çözümlerinde kendine özgü yöntemler geliştirebilir.
Ulusal egemenlik, cumhuriyet, laiklik, demokrasi, insan hakları, kavramlarını tarihi süreçleri ve ülkemiz üzerindeki etkilerini kavrar ve yaşamını buna göre düzenler.
Hem dünyaya hem kendi ülkesine aidiyet bilinci taşır ve bu konuda duyarlıdır (MEB, 2002).
2.3.3. İdeal Sosyal Bilgiler Öğretmeni
İlköğretim okullarında çalışacak olan sosyal bilgiler öğretmenlerinin, sosyal bilgiler dersinin kazanımlarını, yeni programın ruhuna uygun bir biçimde akademik anlamda verebilmeleri konusunda kendilerine güvenmeleri önemlidir (Şimşek, 2010 :297).
Bu alanda bireyin kendisini, yakın ve uzak çevresini, kültürünü, tarihini tanımasını, sosyal çevre ile iletişim kurmasını sağlar (Balıbey 2006, 71). Tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de eğitim sistemi değişip, yapılandırmacı bir yaklaşım benimsenerek daha öğrenci merkezli bir hale geldi.
Yapılandırmacı bakış açısına göre, bilgi bireyden bireye aktarılmaz. Bilgi bireyin şahsi uğraşısı ile kendi bilincinde oluşur. Bu oluşturma esnasında bireyin yaşantılarının ve çevrenin de etkisi vardır. Bilginin oluşabilmesi için eski ve yeni bilgiler arasında köprüler kurulmalıdır (Balıbey, 2006: 58).
Sosyal bilgiler dersi yapılandırmacı yaklaşımı temele alan etkinlikleri, öğrencinin sosyal hayata uyumunu artıran, karşılaştığı sorunları çözmede yardımcı olan, farklı bakış açıları kazandıran, çevresini gözlemleyebilen, eleştirel ve yaratıcı bakış açısıyla yaklaşabilen, empati kurabilen, girişimci ve sosyal katılımcı ve yeniliklere açık bir birey olarak yetişmesini hedefliyor. Sosyal bilgiler dersi öğretmen yeterlilikleri araştırıldığında 5 öğrenme alanı belirlenmiştir:
1- “Zaman, süreklilik ve değişim 2- İnsan, yerler ve çevre
3- Üretim, dağıtım ve tüketim 4- Kültür ve kültürel çeşitlilik
5- Politika ve sosyal gelişim” (Balıbey, 2006: 72)
31
Bir sosyal bilgiler öğretmeninde bulunması gereken nitelikleri Balıbey şöyle sıralar:
• Tarih bilgisine ve bilincine sahip olmalı
• Ders planında bireysel farklılıkları ve özel eğitim gereksinimi olan öğrencileri dikkate alarak etkinlik hazırlamalı
• Tarih bilincinin oluşması amacıyla milli bayramların ve kurtuluş günlerinin önemini ortaya koymalı
• Ulusal ve evrensel tarihi değerlerin gelişimini ve değişimini kavrayarak, öğrencilerin farklı kültür ve medeniyetlere ait eserlerin farklı olabileceği anlayışına sahip olmalarını sağlamalı,
• Tarih biliminin önemini, diğer bilimlerle olan ilişkisini ve tarih öğrenmenin gerekliliğini bilmeli ve tarihi olaylar arasındaki neden sonuç ilişkisini kurmalı
• Geçmişi gözden geçirirken ve yorumlarken tarihsel sorgulamalarda öğrencinin üst düzey düşünme becerilerini geliştirmeye yönelik etkinlikler planlamalı
• Öğrencilerin farklılıklarına göre ürün ve süreci birlikte değerlendirmeli
• Öğrencilerin yakın çevresinden başlayarak uzak çevresini tanımalarını sağlamalı
• Doğadaki değişiklikleri ve bu değişikliklerin nedenlerini farklı yöntem ve teknikler kullanarak, öğrencilerin fark etmelerini sağlamalı
• Zaman içerisinde doğal, beşeri ve ekonomik çevre ve olaylarda değişiklikler olabileceğini ve değişikliklerin önemini algılamalarını sağlamalı (Balıbey 2006, 72).
2005 Sosyal Bilgiler Öğretim Programını eski programlardan ayırt eden en belirgin özelliklerden birisi değerler eğitimini esas almasıdır. Daha önceki programlarda örtük olarak verilen değerler ve eğitimi, programda ayrıntılı, planlı ve sistematik bir biçimde sunulmaktadır (Sever, 2015: 143).
32
BÖLÜM III
YÖNTEM
Bu bölümde araştırmanın modeli, çalışma grubu, araştırmada kullanılan veri toplama aracının uygulanması ve verilerin analizi yer almaktadır.