Hidroelektrik santraller enerji ihtiyacının karşılanmasında özellikle de ülkemizde günümüz şartlarında büyük önem taşımaktadır. Ülkemiz yenilenebilir enerji kaynakları özellikle de su kaynakları açısından oldukça büyük bir potansiyele sahip olup, bu kaynakların değerlendirilmesi açısından maalesef yetersiz kaldığı görülmektedir. Bu çalışmada hidroelektrik santrallerin ekonomik analiz hesaplarında kullanılan ve yapılabilirliğin temelini oluşturan gelirlerin hesaplandığı hidroelektrik birim enerji faydaları incelenmiştir.
İlk olarak kapsamlı bir literatür çalısması yapılmış, ardından enerji birim faydaları ile ilgili kullanılan yöntemler ortaya konulmuştur. Seçilen iki örnek proje üzerinde bu yöntemler uygulanarak ortaya çıkan sonuçlar değerlendirilmiştir. Çalışma kapsamında DSİ yöntemi, EİE yöntemleri, M. Doğan Pekçağlıyan ve Nadi Bakır’ın önerileri ve TEİAŞ’ın hazırlamış olduğu DUY sistemi irdelenmiştir.
DSİ yönteminde enerji birim faydaları seçilen alternatif santral grubunun giderleri esas alınarak hesaplanmıştır. Seçilen alternatif santral grubunun giderleri için enerji üreten santralların yatırım maliyetleri kullanılmıştır. Bu birim maliyetler santralların yatırm maliyetlerinin ürettikleri enerjiye bölünmesi ile hesaplanmışlardır. DSİ alternatif santral olarak en ucuz santralin seçilmesi gerektiğini belirtmektedir.
Bu yöntemde bazı eksiklikler vardır. Örneğin alternatif santral grubu seçimi yapılırken, ülke yük paterni kullanılması gerekmektedir. Çünkü alternatif santrallerin, hidroelektrik santrallerin çalışma şekline göre belirlenmesi daha uygun olacaktır. Örneğin baz enerji ürettiği kabul edilen bir hidroelektrik santrale alternatif olarak yine baz enerji ihtiyacını karşılayabilecek bir alternatif santral grubu seçilmesi gerekir. Ayrıca DSİ yönteminde doğalgaz kombine çevrim santralında üretilen enerjinin birim maliyetinin firm enerji için dikkate alınmaması bir eksikliktir. Halbuki doğalgaz santralleri de baz enerji üretebilmektedirler. DSİ
güncelliğini yitirmiştir. Yani hem ülke yük paterninde büyük değişimler olmuş, hem de enterkonnekte sistemdeki yük dağılımı dengeleri tamamen değişmiştir.
EİE yönteminde Japan International Cooperation Agency (JICA) uzmanlarının önermiş olduğu hidroelektrik santral kömür yakan termik santral ve doğalgaz kombine çevrim santralı kombinasyonu ile karşılaştırılmıştır. Alternatif santral grubu seçilirken ve birim enerji faydaları hesaplanırken ülke yük patterni hakkında bazı tahminler yapılmıştır. EİE yöntemi 2007 yılında güncellenmiştir. Birim enerji faydaları hesaplanırken pik güç birim faydasının uygulanacağı güç bir güvenilir güç değeri EİE’nin yaklaşımı ile hesaplanmıştır. Ayrıca birim faydalar hesaplanırken biriktirmeli ve biriktirmesiz ayrımı yapılmamıştır.
Pekçağlayan ise önerisinde firm ve sekonder enerji ayrımı yapmamıştır. Bunun için ise iki adet gerekçe sunmuştur. Birincisi, firm enerji ve bunun üretilebilmesine olanak sağlayan güvenilir güce gerekli fayda zaten atfedilmektedir. Bazı hesap yöntemlerinde sekonder enerji faydası olarak sadece en ucuz yakıtla çalışan kömürlü santralın değişken işletme ve bakım giderleri ile yakıt giderleri sekonder enerji faydası kabul edilmektedir. Dolayısıyla sekonder enerjinin, bir baz santral enerjisi olabileceği önyargısıyla hareket edilmektedir. İkinci gerekçe, bunun nehir santralları hariç doğru olmadığıdır. Yük talebinin saatlik dağılımını dikkate alan rezervuar işletme programıyla yapılan çalışmalarda, sekonder enerjinin de günlük yük talep değişimlerine uygun olarak üretilebildiği anlaşılmıştır. Pekçağlıyan önerisinde bu durumun biriktirmeli tesisler için geçerli olduğunu söylemiştir. Pekçağlıyan önerisinde bahsettiği “yük talebini saatlik dağılımını dikkate alan rezervuar işletme programı”nı kendisi yazmış olup, bu program tarafımca temin edilememiştir. Bu yüzden programın ne şekilde çalıştığı ve doğru netice verip vermediği hakkında fikir edinilememiştir.
Bakır ise DSİ’nin kullandığı hesap yöntemini onaylamış fakat hidroelektrik santrallerin hesaplarda kullanılandan daha fazla pik enerji ürettiğini kabul ederek gün içindeki faydayı ağırlıklı bir ortalama olarak bunu DSİ’nin belirlediği fiyata eklemiştir. Ayrıca alternatif santral grubunun sebep olduğu çevre kirliliği, sera gazı emisyonu gibi dışsal maliyetleri de hidroelektrik santralın faydalarına eklemiştir. Bu yöntem bir çok kabul içerdiği için ve DSİ’nin birim enerji faydalarını kabul ettiği için çok da geçerli bir yöntem sayılmamaktadır.
Bu dört yöntem arasında en güncel ve gerçekleri yansıtan yöntem EIE yöntemidir. Yapılan örneklerde bu dört yöntem ve/veya öneri arasında rantabiliteyi en olumlu etkileyen, yatırımcıyı en çok teşvik eden yöntem Bakır’ın yöntemidir. Fakat bu yöntem önceden de anlatılan sebeplerden, yapılan kabullerin göreceli olmasından ve güncel olmayışından ötürü geçerli bir yöntem olmaktan uzaktır.
DUY yöntemi günümüzde elektrik enerjisi birim fiyatları için kullanılan en geçerli ve en gerçekçi yöntemdir. DUY’a göre Piyasa İşletmecisi-PMUM, gün öncesi planlama aşamasında fiyat tekliflerini ucuzdan pahalıya doğru sıralayarak, elektrik sisteminde arz-talep dengesini sağlamak üzere en ekonomik santralların kendi programladıkları üretimlerini artırmaları veya azaltmaları yönünde talimatları hazırlar, saatlik sistem marjinal fiyatlarını belirler ve Sistem İşletmecisine bildirir . Sistem İşletmecisi bu talimatları sistem kısıtları ve ihtiyaçları doğrultusunda düzenleyerek ilgili santrallara iletir. Sistem işletmecisi ayrıca gün boyunca sistem ihtiyaçlarını karşılamak üzere santrallara yeni yük alma-yük atma talimatları vererek gerçek zamanlı dengelemeyi sağlar.
Her ay sonunda PMUM tarafından, tüm piyasa katılımcılarının enerji dengesizliklerine ilişkin borç ve alacakları, saatlik sistem marjinal fiyatlarının ağırlıklı ortalaması alınarak hesaplanan sistem dengesizlik fiyatı üzerinden hesaplanır.
Sonuç olarak DSİ ve EİE gibi proje temin eden kurumlar master plan veya yapılabilirlik aşamasında veya proje ile ilgili ekonomik analiz ve rantabilite hesabı gerektiren durumlarda kendi belirledikleri enerji birim faydası ile çalışılmasını istemektedirler. DSİ tarafından belirlenen fiyatlar güncel olmadığı ve gerçeği yansıtmadığı gibi, yatırımcı firmaların neredeyse tamamının özel sektör firmaları olmasından dolayı, ekonomik analiz, yapılabilirlik ve bu kurumların projenin faaliyete geçip geçmemesi konusunda söz hakkı da olmamaktadır. Yine de “projelerarası” değerlendirmede kullanılmak amacı ile, esas alınan yöntemin geçerliliği ve hesaplarda kullanılan değerlerin bulunabilen en güncel değerler olmasından ötürü EİE’nin JICA ile yaptığı çalışma günümüzde en geçerli ve gerçekçi değerleri vermektedir.
DSİ yöntemi ise EİE yöntemine yakın olmakla beraber, yapılan hesapların güncelleştirilme ve günümüz şartlarına uyarlanma olasılığı olmadığı gibi, EİE’nin kullandığı yöntem bu yöntemin geliştirilmiş halini yansıtmaktadır.
Eğer bir proje için güncel ekonomik analiz ve yapılabilirlik hesabı isteniyorsa bu analizlerin özel şirketlerce özel şirketlere yaptırılması gerekmektedir. Ayrıca bu hesaplarda ve değerlendirmelerde geçerli ve güncel olması ve yatırımcıyı teşvik etmesi için, DUY sisteminin kullanılması daha uygun olacaktır.
Çizelge 5.1’de, kurumlar kişiler ve şirketler tarafından kullanılan enerji birim faydaları ve seçilen örnek projeler üzerine etkileri gösterilmiştir. Çizelge 5.1’de bu tezde anlatılan enerji birim fiyatları kullanılarak bulunan gelir-gider oranları, iç karlılık oranları ve yatırımların geri dönüşüm süreleri gösterilmiştir.
Çizelge 5.1a: Biriktirmeli Karakurt HES projesinde enerji birim faydaları kullanılarak bulunan değerler
Karakurt HES (Biriktirmeli), Proje Ömrü 50 yıl, Kurulu Gücü 110 MW
Gelir - Gider Oranı İç Karlılık (%)
Yatırımın Geri Dönüş Süresi DSİ Yöntemi 1.20 11.43 8.75 EIE Yöntemi 1.66 15.52 6.44 M. Doğan Pekçağlıyan'ın Önerisi 1.08 10.25 9.75
Nadi Bakır'ın Önerisi 2.44 21.69 4.61
DUY Sistemi 2.47 21.85 4.57
Çizelge 5.1b: Biriktirmesiz Paravani HES projesinde enerji birim faydaları kullanılarak bulunan değerler
Paravani HES (Biriktirmesiz), Proje Ömrü 50 yıl, Kurulu Gücü 85.42 MW
Gelir - Gider Oranı İç Karlılık (%) Yatırımın Geri Dönüş Süresi
DSİ Yöntemi 1.78 15.14 6.60
EIE Yöntemi 1.48 12.73 7.85
M. Doğan Pekçağlıyan'ın
Önerisi 0.92 7.76 12.88
Nadi Bakır'ın Önerisi 1.71 14.62 6.83
KAYNAKLAR
Altunışık, R., Coşkun, R., Bayraktaroğlu, S. ve Yıldırım, E., 2005: Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri SPSS Uyulamalı, Sakarya Kitabevi, Adapazarı.
Bakır, N. N., 2001: Türkiye’nin Hidroelektrik Potansiyelinin Yeniden Değerlendirilmesi, ERE Mühendislik İnşaat ve Ticaret A.Ş.
Balcı, A., 2006: Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntem, Teknik ve İlkeler, Pegem Yayıncılık, Ankara.
Büyükmıhcı, M. K., Gürbüz, A., Çağlar, M., Saraç, M., Karayılanoğlu, Z. ve Özkan, K., 2007: Enerji Birim Faydaları, EİE Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü, Yayın 2007-06.
Deloitte, 2006: Elektrik Piyasası Dengeleme ve Uzlaştırma Yönetmeliği Uygulamaları Bilgi Notu, Ağustos
Erke, H., 1985: Hidroelektrik Santralların Enerji Faydaları, Dragos, 8-9 Eylül, DSİ
Kuşkonmaz, N., 1996: Enerji Birim Faydaları, EİE
Pekçağlıyan, M. D., 2001: Hidroelektrik Santralların Optimum Kurulu Güç Seçimi ve Ekonomik Değerlendirmesi.
TEİAŞ Uzlaştırma Web,: https://pmum.teias.gov.tr/uzlasmaweb Ziyaret Tarihi : 04.04.2009
Theory of Knowledge .info,: Theory of Knowledge,
http://www.theoryofknowledge.info, Ziyaret tarihi: 24.12.2007.
Yurter,U., 2007: Dünya Enerji Koseyi Türk Milli Komitesi Hidrolik ve Yenilenebilir Enerji Kaynakları Hidrolik Enerji Çalışma Grubu
ÖZGEÇMİŞ Ad Soyad: Fahrettin Onuralp MESCİGİL
Doğum Yeri ve Tarihi: Ankara, 04/08/1981
Adres: Umut Sokak Birlik Apartmanı 44/11 Kolej/ANKARA
Lisans Üniversite: T.C. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi