Aladağ göknar ormanlarında uzun yıllar Bolu şehir merkezinde ölçülenden çok daha fazla yağış düşmekte ve bu yağış miktarı, 1600 metre yükseltilere kadar giderek artmakta hatta iki katına kadar çıkmaktadır. 1000-1600 metreler arasındaki göknar ormanlarında anyonlardan sülfat ve nitrat ile katyonlardan potasyum ve kalsiyumun diğer iyonlardan çok daha fazla çökeldiği görülmektedir.
Ormanaltına düşen yağış miktarı açık alana düşenden 1/3 oranında daha az iken tüm yükselti basamaklarında ormanaltında toplanan anyon çökelmelerinin açık alanda toplanandan fazla olması ormanın tepe çatısı tarafından önemli miktarda anyon biriktirildiğini göstermektedir.
Nitekim Velthorst vd. (1989) çalışmalarında, ormanaltı yağıştaki bazı çökelme konsantrasyonlarının açık alandaki çökelme konsantrasyonlarından daha yüksek olmasının nedeninin, ağaçlardaki yapraklarda tutulan kuru çökelmenin daha sonra yağmurla yıkanması sonucu olduğunu bildirmektedirler.
Dolayısıyla orman içi açıklıklara inen çökelmenin önemli bir kısmının etrafındaki ormanın tepe çatısı tarafından filtrelenme olasılığı bulunmaktadır. Bu sebeple, açık alan örneklemelerinin orman içi açıklıklara değil de kuleler yardımıyla ormanın tepe çatısının üstüne kurulması daha doğru sonuçlar verebilir. Açık alanda toplanan çökeltinin asit nötrleştirme kapasitesi tüm yükselti basamaklarında yüksekken ormanaltında 1000 ve 1600 metredeki çökeltinin asit etkisi daha yüksektir.
Aladağ göknar ormanlarındaki çökelti iyon değerlerinin ICP-Forest kılavuzunda belirlenen sınır değerler arasında kalmasına rağmen toplam azot ve kükürt değerlerinin Avrupa’da yapılan birçok çalışmalarda rapor edilenlerden yüksek olduğu görülmektedir. Bu nedenle yıllık ölçümlerin belirli sınır değerlerinde kalıp kalmadığı değil uzun vadede ekosistemde birikmesinin yol açabileceği sorunlar üzerine senaryoların geliştirilmesi gerekmektedir.
46
Ayrıca ülkemizde göknar ormanlarının durumunun izlenmesi için 1600 metrede sadece bir gözlem sahasının kurulması göknar ormanlarını temsilde yetersiz kalabilir. Dolayısıyla sahaların farklı yükselti basamaklarını ve coğrafik koşulları da temsil edecek şekilde yaygınlaştırılması veya destekleyici araştırmalarla veri güvenliliğinin arttırılması sağlanabilir.
Bu çalışmadaki çökelme verileri, Türkiye çapında, Orman Genel Müdürlüğü bünyesinde bulunan yoğun gözlem alanlarından elde edilen yağışlarda tespit edilen çökelme verileri ile karşılaştırılmalıdır. Ayrıca, çökelme parametresinde elde edilen verilen, toprak suyu kimyası, toprak ve fenolojik verilerle birlikte ilişkilendirildiğinde, orman ekosistemlerinin sağlıkları hakkında, daha doğru kararlar alınabilecektir.
Bununla birlikte, örnekleme alanlarımızın tesis edildiği mevki olan Aladağ Orman İşletme Müdürlüğü, Kökez Orman İşletme Şefliği, Bolu’nun doğal kaynak suyunun elde edildiği bir havzadır. Çökelme değerlerinin bu doğal kaynağın suyuna ne derece etki ettiği henüz bilinmemektedir. Bu konuda, çökelme miktarlarının doğal kaynağı nasıl etkilediğine dair uzun dönemleri içeren tespit çalışmaları yapılmalı ve söz konusu doğal kaynağının sürdürülebilir yönetimi için etkin yöntemler belirlenmelidir.
Aladağ göknar ormanlarındaki atmosferik çökelmeyi, toplam çökelme miktarları açısından değerlendirdiğimizde, gövdeden akışla gelen yağıştaki çökelmelerde tespit edilen anyon ve katyon yoğunlukları, ormanaltı çökelmede tespit edilen yoğunluk değerlerinden 7-30 misli daha fazla olmasına rağmen gövdeden akışla gelen yıllık yağış miktarı, ormanaltı yağışın ancak %0.5 ile %0.9’u kadar olabildiğinden, toplam çökelme miktarlarına etkisi çok az olmaktadır. Diğer bir deyişle, yağışın miktarı ve süresi, orman ekosistemine ulaşıp biriken çökelme miktarına birim hacimdeki yoğunluğundan daha fazla etki etmektedir.
Elde edilen çökelme verileri düzenli raporlanmalıdır. Böylelikle kritik eşik değerlerinin aşılması veya bu değerlere yaklaşılması durumlarında, orman ekosistemlerinin sağlıkları hakkında gereken kararların alınması ivedilikle sağlanmış olacaktır.
47
6. KAYNAKLAR
Agnan, Y., Probst, A., & Séjalon Delmas, N. (2017). Evaluation of lichen species resistance to atmospheric metal pollution by coupling diversity and bioaccumulation approaches: a new bioindication scale for french forested areas.
Journal of Ecological Indicators, 72,99-110.
Augustin, S., Bolte, A., Holzhausen, M., & Wolff, B. (2005). Exceedance of critical loads of sulphur and nitrogen and its relation to forest conditions. European Journal of
Forest Research, 124, 289–300.
Asman, W. H. (2001). Modellingthe atmospheric transport and deposition of amonia and ammonium: an overview with special reference to Denmark. Journal of
Atmospheric Environment, 35(11), 1969-1983.
Bayramoğlu, Karşı, M., Berberler, E., & Karakaş, D. (2017). Gölcük tabiat parkında hidrokarbon anyon ve katyon konsantrasyonlarının belirlenmesi ve gölete etkilerinin araştırılması. İçinde, VIII. Ulusal Hava Kirliliği ve Kontrolü
Sempozyumu (ss. 306-318). Antalya, Türkiye.
Blackwell, B. D., & Driscoll, C. T. (2017). Deposition of mercury in forests along a montane elevation gradient. Environmental Science & Technology, 51(2). 801- 809.
Boatta, F., Calabrese, S., D’Allessandro, W., & Parello, F. (2014). Chemical composition of atmospheric bulk deposition at the ındustrail area of Gela, Italy. İçinde, 10thInternational Hydrogeological Congress (ss.109-113).
Bobbink, R., & Hettelingh, J. P. (2011). Review and revision of empirical critical loads and dose-response relationships. İçinde, Proceedings of an expert workshop (ss 17-19) Bilthoven, Netherlands.
Busotti, F., & Ferretti, M. (1998). Air pollution, forest condition and forest decline in Southern Europe: an overview. Environmental Pollution, 101. 49-65.
Demir, T., Kılıçer, Y., & Karakaş, S. (2017). Yarı şehirsel istasyonda toplanan yağmur kompozisyonunun belirlenmesi ve asitlik. İçinde, VII. Ulusal Hava Kirliliği ve
Kontrolü Sempozyumu (ss. 873-882) Antalya, Türkiye.
Erisman, J. W., Sutton, M. A., Galloway, J., Klimont, Z., & Winiwarter. W. (2008). How a century of ammonia synthesis changed the world. Nature Geoscience, 1, 636–639.
Etzold, S., Ferretti, M., Reinds, G. J., Solberg, S., Gessler, A., Waldner, P., Schaub, M., Simpson, D., Benham, S., Hansen, K., Ingerslev, M., Jonard, M., Karlsson, P. E., Lindroos, A. J., Marchetto, A., Manninger, M., Meesenburg, H., Merilä, P., Nöjd, P., Rautio, P., Sanders, T. G. M., Seidling, W., Skudnik, M., Thimonier, A., Verstraeten, A., Vesterdal, L., Vejpustkova, M., & Vries, W. (2020). Nitrogen deposition is the most important environmental driver of growth of
48
pure, even-aged and managed european forests. Forest Ecology And
Management, 458, 3-11.
Garces, B. M. L., Casas, F. A., & Pena, M. (2012). Bulk precipitation, throughfall and stemflow deposition of N-NH4, N-NH3, and N-NO3, in an Andean forest.
Journal of Tropical Forest Secience, 26(4), 446-457.
Grennfelt, P., Engleryd, A., Forsius, M., Hov, Ø., Rodhe, H., & Cowling, E. (2020). Acid rain and air pollution: 50 years of progress ın environmental science and policy. Biology Environmental Science Medicineo, 49, 849–864.
Giray, N. (1971). Batıkaradeniz bölgesindeki değişik yaşlı ormanların optimal kuruluşları hakkında araştırmalar. Kökez Orman İşletme Şefliği Amenajman
Planı, 24-25.
Haines, B. L., & Swank, W. T. (1998). Acid precipitation effects on forest processes.
Forest Hydrology And Ecology At Coweeta, 66, 359-366.
Hu, Z., Wang, G., & Sun, X. (2017). Precipitation and air temperature control the variation of dissolved organic matter along an altitudinal forest gradient.
Department Of Civil And Enviromental Engineering United States Environment Science Technology, 49(9), 5363-5370.
Kantarcı, D. (1978). Aladağ kütlesinin (Bolu) kuzey aklanındaki uludağ göknarı (Abies
Bormülleriana Matff) ormanlarında yükselti-iklim kuşaklarına göre bazı ölü örtü
ve toprak özelliklerinin analitik olarak araştırılması. İstanbul Üniversitesi Orman
Fakültesi Dergisi, Seri A, 28(2),62-65.
Kantarcı, D. (1980). Aladağ kütlesinin (Bolu) kuzey yamacındaki yamacındaki Uludağ Göknarı (Abies bornmülleriana Mattf.) ibrelerindeki mineral madde miktarlarının yükselti iklim kuşaklarına göre değişimi. İçinde, Orman Ekosistemi
Sempozyumu (ss. 135-143). İstanbul, Türkiye.
Kimmins, J. P. (1997). Biodiversity and its relationship to ecosystem health andintegrity. Forest Ecology, 2, 229- 232.
Kosonen, Z., Schnyder, E., Hiltbrunner, E., Thimonier, A., Schmitt, M., Seitler, E., & Thöni, L. (2019). Current atmospheric nitrogen deposition still exceeds critical loads for sensitive, semi-natural ecosystems in Switzerland. Atmospheric
Environment, 21,214-225.
Krupová1, D., Bošeľa, M., Pavlenda, P., & Tóthová, S. (2017). Long-term changes in atmospheric depositions in Slovakia. Central. Europan. Forestry Journal.
63,42–47.
Mayer, H., & Aksoy, H. (1998). Türkiye ormanları. Batıkaradeniz Ormancılık
Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Yayınları, 2(1), 29-30.
Meteroloji Genel Müdürlüğü (2017). Hava İzleme Sonuçları, Erişim 02 Şubat 2017, <http://index.havaizleme.gov.tr/Report/Station>
Nicholas, C., Fischer, R., Lorenz, M., Granke, O., Mues, V., Iost, M., Dobben, H. V., Reinds, G. J., & De Vries, J. (2010). Manual on sampling and analysis of
deposition methods and criteria for harmonized sampling, assessment, monitoring and analysis of the effects of air pollution on forests, Sampling and
49
Analysis of Deposition report no.14, ICP Forest Orgazination, Hamburg, Germany.
Novetny, R., Buriánek, V., Šrámek, V., Hůnová, I., Skořepová, I., Zapletal, M., & Lomský, B. (2016). Nitrogen deposition and its impact on forest ecosystems in theCzech republic in soil chemistry and ground vegetation. Forest-
Biogeosciences and Forestry, 10, 48-54.
Orman Genel Müdürlüğü (2012). Orman Genel Müdürlüğü 2012 Yılı İstatistikleri, Erişim 30 Eylül 2017,
<https://www.ogm.gov.tr/ekutuphane/Istatistikler/Ormancılık istatistikleri/ 2012.pdf>.
Orman Genel Müdürlüğü (2013). Türkiye Ormanlarının Sağlık Durumu (2008-2012). Erişim 30 Eylül 2017,
<https://www.ogm.gov.tr/ekutuphane/Belgeler/TÜRKİYE. ormanların saglik durumu (2008-2012).pdf>.
Richter, D. D., & Linberg, S. E. (1988). Wet deposition estimates from long-term bulk and event wet-only samples of incident precipitation and throughfall. Journal Of
Environmental Quality, 17(4), 619-622.
Salemaa, M., Kieloaho, A. J., Lindroos, A. J., Merilä, P., Poikolainen, J., & Manninen, S. (2020). Forest mosses sensitively indicate nitrogen deposition in boreal background areas. Environmental Pollution, 261, 13-14.
Schmitz, A., Sanders, T. G., Bolte, A., Bussotti, F., Dirnböck, T., Johnson, J., & Verstraeten, A. (2019). Responses of forest ecosystems in europe to decreasing nitrogen deposition. Environmental Pollution, 244, 980-994.
Schleppi, P., Curtaz, F., & Krause, K. (2017). Nitrate leaching from a sub-alpine coniferous forest subjected to experimentally increased in deposition for 20 years, and effects of tree girdling and felling. Biogeochemistry, 134,319-335. Staelens, J., Schrijver, A. D., Avermeat, P. V., Genouv, G., & Verhoest, N. (2005). A
comparison of bulk and wet-only deposition at two adjacent sites in Melle (Belgium). Atmospheric Environment, 39, 7-15.
Şahin, U. (2017). Aladağ göknar (Abies nordmanniana (Steven) Spach Subsp. equi-
trojani(Asch.& Sint. Ex Boiss.) Coode & Cullen) Ormanlarında Epifitik Liken
Çeşitliliği. Yüksek Lisans Tezi, Düzce Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Düzce, Türkiye.
Talkner, U., Krämer, I., Hölscher., & Beese, F. (2010). Deposition and canopy exchange processes in central-German beech forests differing in tree species diversity. Plant Soil, 336, 405–420.
Thimonier, A., Kosonenb, Z., Braunc, S., Rihmd, B., Schleppia, P., Schmitta, M., Seitlerb, E., Waldnera, P., & Thönib, L. (2019). Total deposition of nitrogen in swissforests: comparison of assessment methods and evaluation of changes over two decades. Atmospheric Environment, 198, 335-350.
Tolunay, D. (2013). Ormanlar ve İklim Değişikliği. İstanbul: İstanbul
50
Toros, H.(2000). İstanbul’da asit yağışları, kaynakları ve etkileri. Doktora Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü. İstanbul, Türkiye.
Tuncel, G., Momani, I., Ataman, Y., Anwari, M., Tuncel, S., & Köse, C. (1994). Chemical composition of precipitation near an industrial area at İzmır, Turkey.
Atmospheric Enviroment, 29, 1131-1143.
Waldner, P., Thimonier, A., Pannatier, E. G., Etzold, S., Schmitt, M., Marchetto, A., Rautio, P., Derome, K., Nieminen, T. M., Nevalainen, S., Lindroos, A., Merilä, P., Kindermann, G., Neumann, M., Cools, N., De Vos, B., Roskams, P., Verstraeten, A., Hansen, K., Karlsson, G. P., Dietrich, H. P., Raspe, S., Fischer, R., Lorenz, M., Iost, S., Granke, O., Sanders, T. G. M., Michel, A., Nagel, H. D., Scheuschner, T., Simoncic, P., Von Wilpert, K., Meesenburg, H., Fleck, S., Benham, S., Vanguelova, E., Clarke, N., Ingerslev, M., Vesterdal, L., Gundersen, P., Stupak, I., Jonard, M., Potocic, N., & Minaya, M. (2015). Exceedance of critical loads and of critical limits impacts tree nutrition across Europe. Annals Of Forest Science, 72(7), 929-939.
Wen-Yao, L. D., Fox, J., & Zaifu Xu, Z. (2002). Nutrient fluxes in bulk precipitation, throughfall nutrient fluxes in bulk precipitation, throughfall and stemflow in montane subtropical moist forest on Ailao mountains in Yunnan, south-west China. Journal of Tropical Ecology, 18(4), 527-548.
Velthorst, E., & Van Breemen, N. (1989). Changes in the composition of rainwater upon passage through the canopies of trees and of ground vegatation in a Dutch oak-birch forest. Plant and Soil, 119, 81-85.
Yıldız, O., Eşen, D., & Akbulut, S. (2007a). Effects of different ecological and silvicultural factors on beetle catches in the turkish fir (Abies bornmulleriana mattf.) ecosystems. Journal Pesticide Science, 80, 145–150.
Yıldız, O., Sargıncı, M., Eşen, D., & Cromack Jr., K. (2007b). Effects of vegetation control on nutrient removal and fagus orientalis, lipsky regeneration ın the western black sea region of Turkey. Forest Ecology and Management, 240, 186– 194.
Uehara, Y., Kume, A., Chiwa, M., Honoki, H., Zhang, J., & Watanabe, K. (2015). Atmospheric deposition and interactions with Pinus pumila regal canopy on Mt. Tateyama in the Northern Japanese Alps. Arctic, Antarctic, and Alpine.
Research, 47, 389–399.
Zengin, M., Duyar, A., & Kiniş, S. (2014). Orman ekosistemlerinin izlenmesi kapsamında çökelme örneklemesi ve analizi. İçinde, II. Ulusal Akdeniz ve Çevre
Sempozyumu(ss. 352-361), Isparta, Türkiye.
Zengin, M. (1997). Kocaeli yöresinde orman ekosistemlerinin hidrolojik ağaçlandırmalar yönünden karşılaştırılması. Kavak ve Hızlı Gelişen Tür Orman