Çocuklarımızın/gençlerimizin hangi niteliklerle donanmıfl, hangi bilgi ve becerilere, hangi etik de¤erlere sahip insanlar olarak yetiflmelerini istiyoruz? Nasıl insanlar yetifltirmek istedi¤imizi açıkça ve dürüstçe ortaya koysak bile, bunun gereklerini yerine getirmenin yollarını/tüm koflullarını biliyor muyuz? Biliyorsak, uyguluyor muyuz? Örgün e¤itimle sınırlı baktı¤ımızda, sistemin tüm ögelerinin (yönetici, ö¤retmen, anababa, ders araç gereçleri - en baflta ders kitapları) aynı amaca yönelik ve uyumlu çalıflabilmeleri için gerekli önlemleri alıyor muyuz? Tüm okul yaklaflımını uygulayabiliyor, okul etosunu dönüfltürebiliyor muyuz? 80’li 37
yılların baflından itibaren ivme kazanarak süren, “2000’li yıllarda nasıl kuflaklar istiyoruz?”, “21. Yüzyılın gençleri nasıl olmalı?” ve benzeri konulu panel ve toplantılarda anlatıp durdu¤umuz fleylere içten inanıyor, inanıyorsak bunların olabilmesi için hangi temellerin ve desteklerin gerekli oldu¤unu biliyor ve bu do¤rultuda çalıflıyor muyuz? Herfleyden önce, kendimizi dönüfltürmek ve tüm okul yaklaflımını12 uygulayabilmek için bir çabaya giriyor muyuz?
Elefltirel düflünmeyi yerlefltirmek için temel bir zihniyet dönüflümünün gereklili¤i kuflkusuzdur. Karflılaflılacak en temel tehlike yapılması gerekenlerin yapıldı¤ı görüntüsünü yaratan rotüfllar yapıp gerçek de¤iflimlere kalkıflmamak olacaktır. Bugüne kadar yürütülen projelerde genelde hakim olan e¤ilim, kısmi ve palyatif çözümlerle yetinilmesi ve topyekün bir zihniyet dönüflümüne yol açacak düzenlemelerden kaçınılmasıdır. Milli e¤itim felsefesine ve özelde Milli E¤itim Bakanlı¤ı’na hakim olan muhafazakar zihniyet nedeniyle e¤itimde reform yapılmasına yönelik kiflilerin ve sivil toplum örgütlerinin hazırladıkları projelerin önemli bir bölümü, söz konusu zihniyetin kısa dönemde dönüfltürülemeyece¤i inancından hareketle mümkün ve kabul ettirilebilir olanı dikkate alarak, radikal sayılabilecek önerilerden kaçınmaktadırlar. Yukarıda çeflitli bölümlerde farklı yönlerini ele aldı¤ımız e¤itimin içine elefltirel düflünmeyi yerlefltirmek için yapılması gerekenler özetle flunlardır:
- Toplam etos de¤iflikli¤i,
- Zihniyet, tutum, yapılanma de¤iflikli¤i,
- Okulların demokratik ve katılımcı ö¤renim ortamlarına dönüfltürülmesi,
- 29. 05. 1995 tarihli ve 22297 sayılı Ders Kitapları Yönetmeli¤i’nin ö¤rencilerde bilimsel ve elefltirel düflünme yetisini gelifltirecek yönde yeniden düzenlenmesi,
- Ö¤rencilerde bilimsel ve elefltirel düflünmeyi, yaratıcılı¤ı ve katılımcılı¤ı gelifltirmeye yönelik olarak düflünülmesi gereken faaliyetleri düzenleyen 06/06/1983-2140 tarih ve sayılı “‹lkö¤retim,
Lise ve Dengi Okullar E¤itici Çalıflmalar Yönetmeli¤i”nin yeniden düzenlenmesi,
- Ö¤retim programlarının elefltirel düflünmeyi destekleyecek biçimde ele alınması ve ö¤rencilerin geliflim aflamaları dikkate al›narak yafllarına uygun düflünme becerilerini yerlefltirecek ö¤retim etkinliklerinin programa dahil edilmesi,
- Ders kitaplarının seçiminde kullanılan kıstaslar arasına elefltirel düflünmeyi destekleyen özelliklerin öncelikli olarak yerlefltirilmesi,
- Elefltirel düflünmeyi gelifltirecek derslerin ö¤retim programına katılması ve verilmekte olan derslere, ço¤ulcu, elefltirel, farklı bakıflaçılarını içeren yaklaflımlar›n yerlefltirilmesi,
- Kitapların açık ve örtük olarak yer alan ayrımcılıktan, ötekilefltirmeden, önyargıdan ve mutlak bilgi yaklaflımından arındırılması ve güncel, elefltirel, insan odaklı ve sorgulayıcı hale getirilmesi,
- Talim Terbiye Kurulu’na (ders kitapları konusunda tek yetkili merci olmaktan çıkarılarak) bir bilim kurulu (etik kurul) statüsü kazandırılması,
- Ö¤retmenlere elefltirel düflünmeyi edindirmeyi hedefleyen e¤itim stratejilerinin ö¤retilmesi,
- Alıflkanlıkların kırılması,
- Yukarıda sayılanları yapmak isteyecek ölçüde ö¤rencisine de¤er veren ama yapabilecek ölçüde de donanımlı ö¤retmenler, - “Mıfl gibi” yapmamak, göstermelik ifllere (örne¤in ö¤rencinin
göstermelik katılımı) kapılmamak, içi bofl söylemlerden uzak durmak,
- Ö¤retmenlerin elefltirel düflünme ifllemini gerçeklefltiren modeller
- Ö¤rencileri de¤erlendirme sistemlerinin elefltirel düflünme becerilerini de¤erlendirmeye a¤ırlık vermesi,
- Okulların mimari olarak da iliflkisel olarak da ö¤renim mekanlarına dönüfltürülmesi.
Bunların baflarılabilmesi için kullanılmasını bekledi¤imiz ölçütler, epistemoloji ya da etik uzmanlarının felsefi anlamda sofistike ölçütleri de¤il, kuflkusuz. Elefltirel düflünürken kullandı¤ımız ölçütler, do¤ruluk, açıklık, olabilirlik, geçerlik, a¤ırlı¤ı olma, yansızlık, mantık hatalarından arınıklık, mantıksal tutarlılık, inanılır/güvenilir kaynaklar, gibi fleylerdir. Karar verebilmek için, yaflamımızın her anında ölçütler kullanıyoruz. Ancak, hem sözü edilen ölçütlerin, hem de çeflitli stratejilerin etkili kullanımı, belli zihinsel alıflkanlıklara, yatkınlıklara, e¤ilimlere ve belli tutumlara sahip olmakla sıkı sıkıya ba¤lı. O halde düflünme alıflkanlıkları konusunu gündeme getirmeyen bir elefltirel düflünme becerisi anlayıflı eksik, temelsiz, altyapısız kalıyor. Aynı, temel de¤erleri ele almayan bir iletiflim becerisi e¤itiminde ya da ö¤renciye karflı temel tutum ve de¤erlere e¤ilmeyen bir “etkileflimsel/ö¤renci merkezli ö¤retim yöntemleri” e¤itiminde ya da altta yatan yatkınlıkları, de¤erleri ele almayan bir insan hakları e¤itiminde oldu¤u gibi. O halde, elefltirel düflünme olgusunu, bilgi, de¤er ve tutumlardan uzak salt bir beceri olarak ele almamak, bu olgunun tutumlarla ve yukarda anılan zihinsel alıflkanlıklarla ne denli iç içe oldu¤unu gözden kaçırmamak gerekiyor. Aksi halde, hiçbir elefltirel düflünme becerisi e¤itimi, at gözlüklerinin, önyargılı düflünüflün, ussal olana ve insana saygısızlı¤ın ve duyarsızlı¤ın, açık fikirlilikten ve hakçalıktan uzaklı¤ın, yoksunlu¤un, katılı¤ın yarattı¤ı sınırlılıkların üstesinden gelmeye yetmez; e¤itim sistemimizde göstermelik kalmaktan öteye gidemez.
Kaynaklar
Chance, P. (1986).Thinking in the classroom: A survey of programs. New York: Teachers College, Columbia University.
Chi, M. T. H. (1977). Age differences in speed of processing. Developmental Psychology, 13, 543-544.
Foucault, M. (1995). Discipline and Punish: The Birth of the Prison. New York: Vintage Books.
Glaser, E. M. (1985). Critical thinking: Education for responsible citizenship in a democracy.
National Forum, 65, 24-27.
Gülgöz, S. (2001). Need for Cognition and Cognitive Performance from a Cross-Cultural Perspective: Examples of Academic Success and Solving Anagrams. The Journal of Psychology, 135, 100-112.
Gülgöz, S, Erktin, E., Ka¤ıtçıbaflı, Ç., Çetinkaya, P., Ataibifl, ‹., & Uzun-Sabol, E. (2001).
Oku Düflün Yap Program Tanıtım Kitabı (Zihinsel Kapasiteyi Gelifltirme Programı). ‹stanbul:
Türkiye E¤itim Gönüllüleri Vakfı.
Gürkaynak, ‹. & ark. (1998). Yurttafl Olmak ‹çin... ‹stanbul: Umut Vakfı Yayınları. Gürkaynak, ‹. & ark. (2002). Ben ‹nsanım: ‹lkö¤retim için ‹nsan Haklar› E¤itimi Dizisi. Ankara: Ünal Ofset.
Halpern, D. F. (1996). Thought and knowledge: An introduction to critical thinking. New Jersey: Lawrence Erlbaum.
Kail, R. (1991). Processing time declines exponentially with age during childhood and adolescence. Developmental Psychology, 27, 259-266.
Kail, R., ve Bisanz, J. (1992). The information processing perspective on cognitive development in childhood and adolescence. R. J. Sternberg ve C. A. Berg (Ed.), Intellectual Development. Cambridge: Cambridge University Press.
Kaplan, ‹. (1999). Türkiye’de Milli E¤itim ‹deolojisi. ‹stanbul: ‹letiflim Yayınları. King, A. (1991). Effects of training in strategic questioning on children’s problem-solving performance. Journal of Educational Psychology, 83, 307-317.
McKendree, J., Small, C., Stenning, K, & Conlon, T. (2002). The role of representation in teaching and learning critical thinking. Educational Review, 54, 57-67.
Palincsar, A. S., ve Brown, A. L. (1984). Reciprocal teaching of comprehension-fostering and comprehension-monitoring activities. Cognition and Instruction, 1, 117-175. Sadowski, C. J., & Gülgöz, S. (1996) Elaborative processing mediates the relationship between need for cognition and academic performance. The Journal of Psychology, 130, 303-307. Siegler, R. S. (1989). How domain-general and domain-specific knowledge interact to produce strategy choices. Merrill-Palmer Quarterly, 35, 1-26.
T.C. Milli E¤itim Bakanl›¤› ‹lkö¤retim Genel Müdürlü¤ü. (2000). ‹lkögretim Okulu Ders
Ekler
Kitaplardan örnek sayfalar
E¤itim Gönüllüleri Vakfı tarafından yayınlanan Oku Düflün Yap kitaplarından ve e¤itici kitaplarından alınan örnekler. © E¤itim Gönüllüleri Vakfı, 2001.
Kaynaklar:
Gülgöz, S., Erktin, E., Ka¤ıtçıbaflı, Ç., Çetinkaya, P., Ataibifl, ‹. & Uzun-Sabol, E. (2001) Oku Düflün Yap 1 (Zihinsel Kapasiteyi Gelifltirme Programı). Eskiflehir: E¤itim Gönüllüleri Vakfı.
Gülgöz, S., Erktin, E., Ka¤ıtçıbaflı, Ç., Çetinkaya, P., Ataibifl, ‹. & Uzun-Sabol, E. (2001) Oku Düflün Yap 1 E¤itici Kitabı (Zihinsel Kapasiteyi Gelifltirme Programı). Eskiflehir: E¤itim Gönüllüleri Vakfı.
Umut Vakfı tarafından yayınlanan ve Milli E¤itim Bakanlı¤ı Talim ve Terbiye Kurulu tarafından 7. ve 8. sınıf ö¤rencileri için tavsiye edilmifl olan Yurttafl Olmak ‹çin... kitabından ve aynı adlı e¤itici el kitabından alınan örnekler. © Umut Vakfı, 1998.
Kaynaklar:
Gürkaynak, ‹., Gözütok, F.D., Akipek, fi., Ba¤lı, M.T., Erhürman, T. & Uluç, F. (1998) Yurttafl Olmak ‹çin... ‹stanbul: Umut Vakfı.
Gürkaynak, ‹. ve ark. (1998) Yurttafl Olmak ‹çin... E¤itici El Kitabı. ‹stanbul: Umut Vakfı.
British Council Türkiye tarafından yayınlanan ve Milli E¤itim Bakanlı¤ı Talim ve Terbiye Kurulu tarafından ilkö¤retim birinci kademe ve 6. sınıf ö¤rencileri için tavsiye edilmifl olan “Ben ‹nsanım” ‹lkö¤retim ‹çin ‹nsan Hakları E¤itimi Dizisi ve aynı adlı e¤itici el kitaplarından (her sınıf için bir kitap ve bir ö¤retmen kitabı olmak üzere 12 kitap) alınan örnekler.
Kaynaklar:
Gürkaynak, ‹., Gözütok, F.D., Akipek, fi., Ba¤lı, M.T., Erhürman, T. & Uluç, F. (2002) “Ben ‹nsanım” ‹lkö¤retim ‹çin ‹nsan Hakları E¤itimi Dizisi (3. Sınıf: Ben ‹nsanım: Sorumluluklarım Var). Ankara: Ünal Ofset.
Gürkaynak, ‹.ve ark. (2002) “Ben ‹nsanım” ‹lkö¤retim ‹çin ‹nsan Hakları E¤itimi Dizisi Ö¤retmen Kitapları (3. Sınıf: Ben ‹nsanım: Sorumluluklarım Var). Ankara: Ünal Ofset.
Notlar
1 Ö¤renci merkezli e¤itim gelene¤inin uzantısında yer alan bu anlayıflın yanısıra hemen
hemen tüm Avrupa ülkelerinde aynı e¤itim kurumunun içinde farklı anadil ve kültürlerden gelen ö¤rencilerin artan birlikteli¤i de (bir yandan Avrupa Birli¤i toprakları içinde kiflilerin serbest dolaflımı ve Maastricht Antlaflmasıyla birlikte ortaya çıkan Avrupa yurttafllı¤ı, di¤er yandan ise, daha az geliflmifl ülkelerden Avrupa ülkelerine do¤ru yaflanan göç) açık ve esnek ö¤retim programları e¤ilimini güçlendirmifltir.
2 ‹lkö¤retim Okulu Ders Programları, Milli E¤itim Basımevi, ‹stanbul, 2000, ss. 45-48.
Milli E¤itim Bakanlı¤ı ‹lkö¤retim Genel Müdürlü¤ü tarafından tüm okullar için belirlenen “Sosyal Bilgiler Dersinde Kullanılabilecek Araç ve Gereçler”, ders materyalleri konusunda ve bu ba¤lamda bilgiye eriflimde çeflitlili¤in teflvik edilmedi¤ini açıkça göstermektedir. Öte yandan Bakanlık tarafından önerilen “araç ve gereçler” incelendi¤inde ça¤dafl dünyanın belli bafllı geliflmeleri, tartıflma eksenleri ve sorunları konusunda bilgilendirme, düflündürme ve duyarlı kılmaya yönelik bir pedagojik yaklaflımın eksikli¤i hissedilmektedir. Hemen bütünüyle “Türkiye” merkezli olan bu araç ve gereçler, ö¤renciyi içinde yafladı¤ı bölge ve dünya konusunda donanımlı kılmamaktadır. Bakanlıkça “kodlanarak” okullarda kullanımı zorunlu kılınan “araç ve gereçler”den kıta haritalarının, yalnızca fiziki ve siyasi haritalarla sınırlı olması, e¤itime hakim olan muhafazakarlı¤ın bir baflka kanıtıdır.
3 ‹lkö¤retim Okulu Ders Programları, ss. 7-41. 4 ibid., s. 19.
5 ibid., s. 36.
6 Siyasal ve hukuksal okuryazarlı¤ın yanısıra, elefltirel düflünme açısından önemli olan
medya okuryazarlı¤ının gelifltirilmesinde temel kaynaklardan biri olan gazeteler konusunda 09/ 1999 tarihli ve 2504 sayılı Milli E¤itim Bakanlı¤ı E¤itim Araçları ‹nceleme Yönetmeli¤i’nde gazetelerin komisyonlar tarafından incelemeye dahi alınmayaca¤ı belirtilmektedir.
7 Felsefe dersi ‹talya, Fransa, Hırvatistan, ‹spanya, Estonya, Çek Cumhuriyeti, ‹sveç,
Slovenya, Yunanistan, Lüksemburg’da zorunlu e¤itim düzeyinde (lise) zorunlu, Litvanya, Polonya, Danimarka’da ise seçimlik dersler arasındadır.
8 Milli E¤itim Bakanlı¤ı Ders Kitapları Yönetmeli¤i’nin ikinci bölüm, 5. maddesinde yer
alan, “...kitaplarda, ö¤rencileri milli, ahlaki, insani, açıklayıcı resim, manevi ve kültürel de¤erler bakımından besleyici; demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devleti olan Türkiye Cumhuriyeti’ne karflı görev ve sorumluluklarını yerine getirmede yol gösterici ve bu de¤erlerle ilgili ders konularını sevdirici okuma parçalarına yer verilir.” ifadesi, okuma parçalarının incelenen konudan ba¤ımsız olarak ideolojik anlamda araçsallafltırıldı¤ını göstermektedir.
63
9 Birleflmifl Milletler Barıfl Kültürü Giriflimi (Manifesto 2002), insan hakları yönelimli bir
toplum yaratılabilmesi için 6 ilke belirliyor. Bunlar, sınıf kuralları haline getirilebilir; barıflçıl bir sınıf yaratılması sa¤lanabilir:
• Tüm yaflama saygı • fiiddeti reddedifl • Paylaflma
• Anlamak için dinleme • Evreni koruma
• Dayanıflmayı yeniden keflfetme
10 Bir kifli, grup ya da kurumun ayırdedici karakter yapısı, do¤ası, ya da onu aydınlatan,
yönlendiren nitelikler, duygular bütünü.
11 Oyun dava, küçük grup-büyük grup tartıflması, görüfl gelifltirme, beyin fırtınası, 6 flapkalı
düflünme tekni¤i vb.etkileflimsel yöntemler kullanıp ö¤rencileriyle yakın iliflki içinde çalıflan ö¤retmen, ö¤rencisini daha iyi, daha yakından tanıma olana¤ı da buluyor. Burada vurgulanması gereken iki nokta var: birisi, yöntemin “biçim” olmadı¤ı, iflin özüyle içiçe oldu¤u; amacın, gencin katılarak ö¤renmesi ve ö¤rendiklerini bir yaflam biçimine dönüfltürmesi oldu¤udur. ‹kincisi de, ne denli keyifli ve heyecanlı olursa olsun, etkileflimsel yöntemlerin “oyun” olmadı¤ı yalnızca e¤lenmek için kullanılmayaca¤ıdır. O nedenle yöntemler, konuya uygunlukları gözetilerek, gerektirdikleri araç gerece dikkat edilerek kullanılmalı; tartıflmanın ve heyecanın getirece¤i gürültüden korkulmamalıdır. Tartıflmayı derinlefltirecek ve geniflletecek, düflünme/uslamlama yetkisini artıracak sorular sorulmalı ö¤renciye: neden böyle düflünüyorsun; kim, nerde, hangi…? Ama bu soruları sorarken, amacın onları düflündürmek, fikirlerini gerçeklefltirmelerini sa¤lamak oldu¤unu unutmamalı ve sorgulayıcı, yargılayıcı bir ton kullanmamalı/tavır takınmamalı. Bir konudaki görüflünü dile getirirken duraklayan ö¤renciyi, bir bafl veya göz hareketiyle, bir sözcükle yüreklendirmeli; bir soru soruldu¤unda, görüfllerini derleyip toplamaları için onlara zaman tanımalı ve görüfllerini dile getirmelerine izin vermeli.
Etkileflimsel yöntemlerin kullanımında gözetilmesi gereken noktalardan birkaç tanesini de afla¤ıda sıralayalım:
a. ö¤retmenin “kolaylafltırıcı” rolü üstlenmesi: kolaylafltırıcı, adı üstünde, tartıflmayı kolaylafltıran kiflidir. Nasıl? (a) iletiflimin netleflmesini, konuflmaların belli bir düzen içinde yapılmasını sa¤layarak, ve (b) sözsüz iletifliminin niteli¤ine de çok dikkat ederek; müdahaleci, akıl verici, kendi görüflünü dayatıcı, öne sürülen görüflleri de¤erlendirici olmayarak… Amaç, öteki kiflilerin duygu ve düflüncelerini rahatça dile getirebilmelerini sa¤lamaktır. Ö¤retmenin, “neyin ne oldu¤unu bilen”, “ö¤reten”, “do¤ruları gösteren”, “yönlendiren” bir “ö¤retmen rolü”nden sıyrılması ve ö¤renciler arasındaki tartıflmanın –kendisinin katılımı olmadan – en verimli ve e¤itsel açıdan anlamlı olabilmesi için emek vermesi, her görüflün saygıyla dinlenilmesi için ortam yaratması gerekir. Son olarak belirtilmeli ki, kolaylafltırıcı rolü üstlenmek, ö¤retmeni yumuflatacak, algı kanallarını açacak, daha nitelikli bir ö¤retmen olmasına yardım edecektir (Gürkaynak ve ark., 2002).
64
b. “Konuflma” ve “dinleme” ifllemlerinin do¤ru yürümesi: bu konuda, sınıfla birlikte sınıf içi kurallar konması; ö¤retmenin, ö¤rencilerinin birbirlerinin söylediklerini dinlemelerine özen göstermesi ve kendisi de ö¤rencilerini dikkatle dinleyerek, sorular sorarak örnek olması.
c. Yöntemlerin, çıkan fırsatlar da de¤erlendirilerek, sık sık kullanılması; ö¤rencilerin bunlara alıflmalarının sa¤lanması.
d. Ö¤retmenin-meslektaflları ile de iflbirli¤i içinde- web sayfaları vb. olanakları de¤erlendirerek, dünya ö¤retmenlerinin farklı uygulamalarından haberdar olması; bunları, kendi yaratıcılı¤ını harekete geçirici olarak kullanması.
12 Tüm okul yaklaflımı flunların üzerinde durmalıdır:
a. Altta yatan de¤erler (dayanıflma, hakçalık, vb.)
b. ‹liflkiler (ö¤renci- ö¤renci, ö¤renci- yetiflkin, yetiflkin-yetiflkin) c. Ö¤renci katılımı (okul veya sınıf kurulu, her türlü etkinlik) d. Ö¤renme çevresi (fiziksel ve duygusal)
e. Kurallar ve yönetmelikler, ilkeler (genel ve spesifik (zorbalık gibi) konulara iliflkin)
f. ‹nsan hakları ka¤ıt üzerinde sözcükler de¤ildir; günlük hayatın bölünmez biçimde içindedir.
g. Sınıf yönetimi -ve okul etosu- hakçalı¤a adalete ve demokratik ilkelere dayanmalıdır.
Yukarıdakilerin olabilmesi için,
a. Ö¤renci güçlendirilmelidir (elefltirel düflünme yetenekleri, etkin dinlenme, iletiflim becerileri, çatıflma çözme – uzlaflma becerileri, ayrımcılıktan, önyargıdan, fliddetten uzak durma)
b. Farklılı¤ın kabulü ve farklılı¤a saygı, sivil toplumu anlama, katılım, vb. özendirilmelidir.
c. Toplumsal sorumluluk örnekleri oluflturulmalı ve bu sorumlu¤u kullanım yolları, cinsiyete, çevreye, barıfla, silahsızlanmaya, iflkenceye, “öteki imgesi”ne, çocuk istismarına vb. olgulara iliflkin tartıflmalar yoluyla ö¤retilmelidir.
www.erg.sabanciuniv.edu
E¤itim Reformu Giriflimi