“Menekşe Çatağı Hellenistik Dönem Seramiği” konulu bu çalışmada 266 adet eser incelenmiştir. Bu eserler Hellenistik Dönem seramiği literatürü ayrıntılı bir şekilde araştırılarak ve genele uyularak sınıflandırılmıştır. Formlarına göre yapılan bu sınıflandırmada kaseler, tabaklar, açık ve kapalı kaplar, unguentariumlar, Batı Yamacı Seramikleri, lagynos seramikleri, kabartmalı seramikler ve kandiller çeşitli alt gruplara ayrılarak incelenmiştir. Pişirme ve saklama kapları, mutfak kapları, kapaklar, amphoralar ve testiler bu sınıflandırmaya dahil edilmemiştir.
Kıyaslama yapıldığında tüm malzeme içerisinde kaselerin en büyük grubu oluşturduğu görülmektedir. Kaseler grubu içerisinde de ağız kenarı içe dönük kaseler çoğunluğu oluşturmaktadır. Kaseler, ağız profilleri ve çaplarına göre gruplandırılmıştır. Bu grupların dışında iç kısımda rulet bezemesi olanlar “rulet bezemeli” dış yüzeyinde kabartma bezemesi olanlar “Megara Kaseleri” grubu altında incelenmiştir. Tabaklar grubu da ağız profillerine göre gruplandırılmış ve formları ile kendini belli eden bir grup tabak “balık tabakları” grubu altında incelenmiştir. Açık kaplardan kase, kyliks, skyphos, kantharos kaide parçaları ve gövde parçaları da açık kaplar grubu altında incelenmiştir. Kapalı kaplar da boyutlarına göre büyük ve küçük boyutlular olmak üzere iki başlık altında toplanmıştır. Diğer seramik parçaları da unguanteriumlar, Batı Yamacı Seramikleri, lagynos seramikleri, kabartmalı seramik parçaları, pişmiş toprak kandiller olarak gruplara ayrılmış ve incelenmiştir.
Menekşe Çatağı kazılarında incelemesi yapılan seramikler dışında tarihlemeye yardım eden başka kriterler mevcut değildir. Dolayısı ile bu çalışma sonucu elde edilecek tarihler ilgili tabakalar için bir kriter oluşturacaktır. Bu nedenle her gruba ait seramikler diğer merkezlerle karşılaştırılmış ve en erken ile en geç tarihler saptanmıştır. Ayrıca grubun en yoğun üretildiği zaman aralığı saptanmaya çalışılmıştır.
Seramik gruplarına genel olarak bakıldığında form ve bezeme açısından Attika tiplerine bağlılık olduğu rahatlıkla gözlemlenmektedir. Yapılan çalışmalar doğrultusunda Menekşe Çatağı-Batı Çatak Hellenistik Dönem seramiklerinde diğer merkezlerden çok sayıda paraleller bulmak mümkün olmuştur. Bu merkezlerden yola çıkılarak tarihlendirme
yapılmıştır. Seramikler yoğunluk olarak M.ö. 2. yüzyıla tarihlenmekle birlikte paralellerine göz atıldığında M.ö. 300 yıllarından başlayan üretimlerin benzerlerine rastlanmaktadır. Bu tip örneklerin yanı sıra M.ö. 1. yüzyıla ait üretimler de görülmektedir. Diğer merkezlerde karşımıza çıkan üretimlerle karşılaştırdığımızda Menekşe Çatağı’nda ele geçen Hellenistik Dönem seramiklerinin bir çoğunun kil, firnis yapılarının ve yapılışlarının daha özensiz ve kalitesiz olduğu görülmektedir.
Đçe dönük dudaklı kaseler genellikle M.ö. 3. yüzyıl ile M.ö. 2. yüzyıllar içinde üretilmişlerdir. Bunların içinde Kat.No. 1, M.ö. yaklaşık 340-330 yıllarına ait tarihi ile en erken örneği, Kat.No. 2 ise M.ö. 150-125 ile en geç tarihli örneği temsil etmektedir. Dışa dönük ağız kenarına sahip kaselerde ise, M.ö. 4. yüzyıl sonlarına ve M.ö. 3. yüzyıla ait örnekler sayıca fazladır. Rulet bezemeli kaseler, genellikle M.ö. 3.-2. yüzyıla aittirler. Megara Kaseleri çoğunlukla M.ö. 2. ikinci yüzyılın ve üçüncü çeyreğine tarihlenmektedir. Bunun yanında, M.ö. 1. yüzyılın ilk yarısına kadar geçe giden örnekler de görülmektedir. Menekşe Çatağı buluntuları içerisinde Megara Kaseleri’nde diğer merkezlerden farklı olarak ağırlıklı gri monokrom parçalar görülmektedir. Benzer durum Heraion Teikhos’ta ve Datça/Reşadiye atölyelerinde de karşımıza çıkmaktadır. Buna karşın parçalar arasında atölye ayrımı yapmaya yaracak sayıya ulaşılamamış ve üzerinde herhangi bir atölye damgası bulunan parça da ele geçmemiştir.
Tabaklar genel olarak hafif dışa sarkık dudak profilli nispeten ince cidarlı olup, M.ö. 2. ile 1. yüzyılın ortalarına kadar olan zaman aralığına tarihlenmektedirler. Menekşe Çatağı’nda üretilen tabakların özellikle M.ö. yaklaşık 150 yılları civarında yoğunlaştığı görülmektedir. En geç örneklerin diğer merkezlerdeki kontekstlerle desteklenen tarihleri Erken Roma Dönemi’ni göstermektedir. Tabaklar grubu içinde incelenen balık tabakları genellikle M.ö. 2. yüzyıla aittirler.
Hellenistik seramiğin özgün formu unguentarium konusunda bir form gelişimi ve kronoloji oluşturmak örneklerin yetersiz olması nedeniyle mümkün olmamıştır. Bunun yanında, ele geçen az sayıdaki örneğin M.ö. 2. yüzyılın başları ile M.ö. 1. yüzyılın sonları arasına yerleştirilmesi mümkündür.
Menekşe Çatağı Batı Yamacı Seramikleri M.ö 3. yüzyılın sonları ile 2. yüzyılın sonları arasına aittirler. Bunun yanında, M.ö. 2. yüzyılın başları ve ikinci çeyreğine ait örnekler sayıca fazladır. En geç tarihli örnekler M.ö. 150-50 tarihleri arasında üretilmiştir. Menekşe Çatağı’nda ele geçen az sayıda Lagynos Seramiği örnekleri oldukça küçük parçalardan oluşmaktadır. Bu nedenle doğrudan paralelleri bulanamamıştır. Ancak, Hellenistik Dönem’e özgü bu grubun üretim tarihleri ve genel olarak tüm malzemenin ağırlık oluşturduğu dönemler göz önüne alındığında, bu sınırlı grup için M.ö. 3. ve M.ö. 2. yüzyılları verilebilir.
Menekşe Çatağı’nda genel olarak Ephesos tipi kandil özelliklerini taşıyan örneklerle karşılaşmaktayız. Bu nedenle de malzemeyi M.ö. 2. yüzyılın son çeyreği ile 1. yüzyılın başlarına yerleştirmek mümkündür.
Hellenistik Dönem seramiklerinin üretim yeri konusunda kesin bir şey söylemek mümkün değildir. Menekşe Çatağı’na yaklaşık 3 km. mesafedeki Heraion Teikhos’da seramik fırınlarının ortaya çıkarılmış olduğu göz önüne alınırsa büyük olasılıkla buradan getirtilmiş olabilir ya da Hellenistik Dönem merkezlerinden Ainos, Parion veya Kyzikos ile de ticari ilişkiler kurulmuş olması mümkündür. Teknik ve motiflerin yayılmasında çabuklaştırıcı bir etki olan Hellenistik dünya arasındaki hızlı ticari ilişkiler ve deniz kenarında yer alan yerleşime ulaşımdaki kolaylık ihtimalleri kuvvetlendirmektedir. Üretim yerlerinin kesin olarak belirlenmesi için kil analizlerinin yapılması bizi sonuca götürecektir.
KAYNAKÇA
Aksaç, F. (2001): Trakya ve Marmara Projesi Menekşe Çatağı Prehistorik Çanak Çömlek Buluntuları, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Đstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Đstanbul).
Anderson, J. K., Hood, M. S. F. ve Boardman, J. (1954): “Excavations in the Kofina Ridge, Chios”, BSA 49, 123-182.
Anderson-Stojaniviç, V. R. (1987): “The Chronology and Function of Ceramic Unguentaria” AJA 91, 105-122.
Anlağan, T. (2000): Sadberk Hanım Müzesi, Kalıplı Kaseler ve Kabartmalı Kaplar, Đstanbul.
Atik, N. (2003): “Tekirdağ/ Karaevlialtı (Antik Heraion Teichos) Hellenistik Devir Çanak Çömlekleri” III. Uluslararası Eskişehir Pişmiş Toprak Sempozyumu, Eskişehir, 298-306.
Baydur, N. ve Seçkin, N. (2001): Tarsus Donuktaş Kazı Raporu, Đstanbul.
Benton, S. (1938/1939): “Excavations in Ithaca III, The Cave at Polis II” BSA 39, 1-51.
Brock, J. K. ve Mackworth-Young, G. (1949): “Excavations in Siphnos”, BSA 44, 1-92.
Bailey, P. M. (1963): Greek and Roman Pottery Lamps, London.
Bouzek, J. ve Jansova, L. (1974): Kyme I, Pragha.
Bruneau, P. H. (1970): L’îlot de la Maison des Comédiens, Exploration Archeologique de Delos XXVII, Paris.
Can, Ş. (1970): Klasik Yunan Mitolojisi, Đstanbul. Casson, S. (1926): Macedonia, Thrace, Illyria, Oxford.
Cook, R. M. (1997): Greek Painted Pottery, London: 3. baskı.
Coldstream, J. N., Eiring, L. J. ve Forster, G. (2001): Knossos Pottery Handbook of Greek and Roman, Oxford.
Cornell, L. A. (1980): Late Hellenistic and Early Roman Red-Slipped Pottery From Tel- Anafa 1968–1973. London.
Çokay, S. (1998): Antik Çağda Aydınlatma Araçları, Đstanbul.
Courby, F. (1922): Les Vases Grecs a Reliefs, Paris.
Cox, D. H. (1949): The Greek and Roman Pottery, Dura-Europos Final Report IV Part 1 Fascicle 2, New Haven.
Crowfoot, J. M., Crowfoot, G. M. ve Kenyon, K. (1957): The Objects from Samaria, Samaria-Sebaste 3, Chap. IX: Pottery Hellenistic and Later, London.
Delemen, Đ. (2004): Tekirdağ Naip Tümülüsü, Đstanbul.
Dereboylu, E. (1994): Daskyleion Hellenistik Devir Seramiği, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Đzmir).
Drougou, S. (1991): Hellenistik Pottery from Macedonia, Selanik.
Edwards, R. (1975): Corinthian Hellenistic Pottery, Corinth Vol. VII, Part 3, Princeton.
Etienne, R. (1986): Tenos I, Le Sanctuaıre De Poseidon Et D’Amphitrite, Paris.
Forbes, R. J. (1958): Studies in Ancient Technology VI, Leiden.
Fulford M. G. ve Peacock, D. P. S. (1994): Excavations at Carthage, Vol. II, 2, The Circular Harbour, North Side The Pottery, Oxford.
Goldman, H. (1950): Excavations at Gözlükule, Tarsus I, The Hellenistic and Roman Periods, New Jersey.
Günay, G. (1989): Đzmir Müzesi’nde Bulunan Unguentariumlar, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Đzmir).
Günay-Tuluk, G. (1996): Đonia Bölgesi’nde Hellenistik Dönem Kandiller, (Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Đzmir).
Gürler, B. (2002): “Tire-Ayaklıkırı’ndan Bir Lagynos” Belleten Cilt: LXV, Sayı:243, 541– 548.
Gürler, B. (2003): “Ödemiş Buluntusu Hellenistik-Erken Roma Dönemine Ait Seramikler” Türk Arkeoloji ve Etnografya Dergisi 3, 87–97.
Hayes, J. W. (1980): Ancient Lamps in the Royal Ontario Museum I: Greek and Roman Clay Lamps, Toronto.
Hellström, P. (1965): Labraunda II, 1. Swedish Excavations and Researches, Pottery of Classical and Later Date Terracotta Lamps and Glass, Lund.
Hobling, M. B. (1924/1925): “Greek Relief-ware from Sparta”, BSA 26, 277-230.
Işın, M. A. (1995): “Menekşe Çatağı 1993 Yılı Kurtarma Kazısı” 5. Müze Kurtarma Kazıları Semineri, Ankara, s. 17–26.
Işın M. A., Özdoğan, A. E. ve Aksaç, F. (2004): “Tekirdağ Menekşe Çatağı Doğu Çatak Kazısı”, 25. Kazı Sonuçları Toplantısı, 2.Cilt, Ankara, 421-434.
Işın, M. A. ve Özdoğan, A. E. (1996): “Tekirdağ Menekşe Çatağı 1995 Yılı Sonu Bilimsel Raporu”, 7. Müze Kurtarma Kazıları Semineri, Ankara, 89–98.
Işın, M. A. ve Özdoğan, A. E. (1997): “Tekirdağ Menekşe Çatağı 1996 Yılı Sonu Bilimsel Raporu”, 8. Müze Kurtarma Kazıları Semineri, Ankara, 363–379.
Işın, M. A. ve Özdoğan, A. E. (1999): “Tekirdağ Menekşe Çatağı Kazıları 1997 Yılı Çalışmaları”, 20. Kazı Sonuçları Toplantısı, 1.Cilt, Ankara, 295–310.
Işın, M. A. ve Özdoğan, A. E. (2000): “Tekirdağ Menekşe Çatağı1998 Yılı Sonu Bilimsel Raporu”, 21. Kazı Sonuçları Toplantısı, 1.Cilt, Ankara, 239–250.
Işın, M. A. ve Özdoğan, A. E. (2002): “Tekirdağ Menekşe Çatağı Kurtarma Kazıları”, 23. Kazı Sonuçları Toplantısı, 1.Cilt, Ankara, 313–326.
Işın, M. A. ve Özdoğan, A. E. (2003): “Tekirdağ Menekşe Çatağı, Doğu Çatak Kazısı”, 24. Kazı Sonuçları Toplantısı, 1.Cilt, Ankara, 377–388.
Jones, R. E. (1986): Greek and Cypriot Pottery, a Review of Scientific Studies, The BSA Fitch Laboratory Occasional Paper 1, London.
Kassab-Tezgör, D. ve Sezer, T. (1995): Đstanbul Arkeoloji Müzeleri Pişmiş Toprak Kandiller Kataloğu: Protohistorik, Arkaik, Klasik ve Hellenistik Dönemler, Đstanbul.
Kenrick, P. M. (1985): Excavations at Sidi Khrebish Benghazi (Berenice): The Fine Pottery, Vol. III Part 1, Supp. to Libya Antiqua V, Tripoli.
Kossatz, A. U. (1990): Die Megarischen Becher, Funde Aus Milet Teil 1, Milet VI, Berlin.
Lane, A. (1948): Greek Pottery, London.
Laumonier, A. (1977): La Céramique Hellénistique à Reliefs, 1. Atheliers “Ioniens” Delos XXXI, Paris.
Mansel, A. M. (1938): Trakya’nın Kültür ve Tarihi, Đstanbul.
Meriç, R. (2003): “Efes Devlet Agorası Kuyu Buluntuları: Geç Hellenistik ve Roma Dönemi Seramiği”, Varia Anatolica XV, 79-82.
Metzger, I. R. (1969): Die Hellenistiche Keramik in Eretria, Eretria II. Bern.
Mitsopoulos-Leon, V. (1991): Die Basilika am Staatsinarkt in Ephesos Kleinfunde, 1. Teil: Keramik hellenistischer und römischer Zeit, Band IX, 2\2, Wien.
Negev, A. (1986): The Late Hellenistic and Early Roman Pottery of Nabatean Oboda, Final Report, Israel.
Özdoğan, M. (1999). “Anadolu’dan Avrupa’ya Açılan Kapı TRAKYA” Arkeoloji ve Sanat Sayı: 90, 2-8.
Preda, C. ve Doicescu, A. (1996): Le Mur de défense de l’époque hellénistique, Bucuresti.
Richter, G. A. (1959): Handbook of Greek Art, London.
Richter, G. (1984): Yunan Sanatı (Çev. B. Madra), Đstanbul.
Robinson, H. S. (1959): Pottery of Roman Period, Athenian Agora V, Princeton.
Rosenthal-Heginbottom, R. (1995): ‘Moldmade Relief Bowls from Tel Dor, Israel- A Preliminary Report’ In H. Meyza ve J. Mlynarczyk (editörler), ‘Hellenistic and
Roman Pottery in the Eastern Mediterranean-Advances in Scientific Studies’, Acts of the II Nieborow Pottery Workshop, Warsaw, 365-396.
Rotroff, S. I. (1982a): Hellenistic Pottery: Athenian and Imported Moldmade Bowls, The Athenian Agora XXII, Princeton.
Rotroff, S. I. (1982b): “Silver, Glass and Clay Evidence for the Dating of Hellenistic Luxury Tableware” Hesperia 51, 329-337.
Rotroff, S. I. (1990): ‘New Shapes and Tecniques in Early Hellenistic Athenian Pottery’ II. International Congress on Hellenistic Ceramics, Athens, 33-38.
Rotroff, S. I. (1997): Hellenistic Pottery: Athenian and Imported Wheelmade Table Ware and Related Material, The Athenian Agora, XXIX, Princeton.
Rotroff, S. I. ve Oliver, A. (2003): The Hellenistic Pottery From Sardis: The Finds Through 1994. London.
Rudolph, W. (1978): “Hellenistic Fine Ware Pottery and Lamps from above the House with Idols at Mycanae” BSA 73, 213–233.
Schwabacker, W. (1941):“Hellenistiche Reliefkeramik im Kerameikos”, AJA 45, 182-228.
Schäfer, J. (1968): Hellenistiche Keramik aus Pergamon, Pergamenische Forschungen 2, Berlin.
Sevin, V. (2001): Anadolu’un Tarihi Coğrafyası I, Ankara.
Şahin, I. (1992): Datça-Reşadiye Atölyelerinde Hellenistik Dönem Knidos Đnce Seramik Üretimi, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Đzmir).
Şahin, I. (2001): “Edirne Arkeoloji Müzesi’nde Bulunan Yurtdışına Kaçılırken Yakalanmış Hellenistik Seramikler” Türk Arkeoloji ve Etnografya Dergisi, 2, 47-52.
Thompson, H. A. (1934): “Two Centruies of Hellenistic Pottery”, Hesperia 3, 311-480.
Tuchelt, C. (1971): “Didyma 1969-1970”, IstMıtt 21, 45-108.
Waagé, F. O. (1948): Antioch-on-the-Orontes, Part I, Princeton.
Walters, H. B. (1905): History of Ancient Pottery, New York.
Walters, H. B. (1914): Catalogue of the Greek and Roman Lamps in the British Museum, London.
Westholm, A. (1956): “The Hellenistic and Roman Periods in Cyprus”: In A. Westholm ve O. Vessberg (Editörler), The Swedish Cyprus Expedition, IV, Part 3, Stockholm.
Ziegenaus, O. ve De Luca, G. (1975): Das Asklepieion, 2. Teil: Der Nordliche Temenobezirk und angrenzende Anlagen in Hellenistischer und frührömischer Zeit, Altertümer von Pergamon X/2, Berlin.