Elsaesser, filmlerin belli bir oranda festivaller için üretildiğini varsaydığımız-da film üzerindeki gücün film yönetmeninden, festival direktörüne geçtiğini belirtir ve bu gücün, festival direktörünü “görsel sanatçılar ve sergi alanları üzerinde kontrol kuran “yıldız küratörlere” benzettiğini söyler (2005, 93). Kü-ratörlere, festivaller ile sanat sineması alanında söz sahibi ve filmler üzerine yazdıklarıyla filmin daha sonraki gösterim serüveninde yönlendirici olmala-rından dolayı film eleştirmenlerini de ekleyebiliriz.
Ana Yurdu’nun festival gösterimleri bağlamındaki film eleştirilerine odak-lanan bu çalışma, filmin “kadın filmi”, “sanat sineması”, “geleneksel/modern çatışması”, “kuşak çatışması”, “köklere dönüş”, “kimlik arayışı”, “özgürleş-me mücadelesi”, “yarılmış bir ülkenin temsili” gibi kavram ve temalarla çer-çevelendiğini ve temelde “günümüz Türkiyesi’nin metaforu” olarak etiket-lendiğini ortaya koymuştur. Eleştiriler, filmi başat biçimde, anne-kız ilişkisi aracılığıyla geleneksellik ve modernlik arasında arafta kalmış Türkiye’nin bir metaforu olarak çerçeveler. Bu yazılarda film, anne-kız ilişkisi ve çatışmasının evrensel olmakla birlikte, yerelde yaşanma biçimini ifade ettiği için dikkate değer bulunmaktadır. Böylece eleştirilerde, filmin sosyolojik bir alegori ola-rak değerlendirildiği anlaşılır. Eleştiriler, aynı zamanda kapalı alanları, dar çerçevelemeleri ve karanlıkta bırakan loş aydınlatması nedeniyle filmin sine-matografisini de övgüye değer bulur ve onu hem Batıda çok tanınan Türkiyeli yönetmen Nuri Bilge Ceylan’ın içinde olduğu ulusal sanat sineması damarına hem de Bergman çağrışımlarıyla moderist Avrupa sinemasına bağlarlar. Sanat sinemasına bağlanan yol, evrensel temaların yerel (ulusal) olanı ifade edecek bir anlatı ve modern bir stil repertuarı eşliğinde anlatılmasından ileri gelir.
Evrensel temaların, çatışmaların ya da sorunsalların yerel örnekler üze-rinden anlatılıyor olması, Türkiye gibi Batılı olmayan ülkelerden filmlerin Batılı festivallerde gösterilmesinin, neredeyse ön koşulu olduğu tartışmasını anımsatır. Böylece festivaller ve eleştirmenler, van Dijk’ın adlandırdığı gibi
“ideolojinin yeniden üretimi sürecinde birtakım araçların, kurumların ya da süreçlerin yönetiminde olan ve sistem için kritik bir öneme sahip kişilerden”
oluşan aktörler olarak öne çıkar (2005, 324). Ana Yurdu’nun evrensel olan anne-kız ilişkisinin çatışmacı doğası aracılığıyla modern ve geleneksel, Batı-lı/Doğulu, eğitimli/eğitimsiz, gelişmiş/gelişmemiş, uygar/cahil, kent/taşra ikilikleri arasına sıkışmış günümüz Türkiyesi’nin bir ifadesi olarak değerlen-dirilmesi; filmin, Dissanayeke’nin tanımladığı haliyle “ulus devlete eleştirel açıdan bakan ve uluslararası değerlerle karşılaştıran uluslararası festivaller-de gösterim amacıyla üretilmiş sanat filmi” (1998: 529) olarak kavramsallaş-tırmasını akla getirir. Tam da burada, ülke sinemalarına, yani ulusal sinema kültürüne ait filmlerin uluslararası festivallerde gösterilmesi için gereken iki anlatı damarından birine ait olarak kodlanmış olması gerektiğini belirten de Valck’ın vurgusunu anımsamak yerindedir. de Valck’e göre bu kodlar steril bir içeriğe sahip olan, tehlikeli sulara girmeyen apolitik anlatılar, diğeri, öte-ki konumunu kuran ve koruyan, turistik bakışı yansıtan, egzotik, oryantalist kültür ve kültürel kimliklerle ‘dünya sineması’ anlatılarından oluşur (2007).
Eleştiriler, Ana Yurdu’nu tümüyle bu keskin tanımlama içinde görmeseler de
filmin anlatısal ve görsel yapısından seçtikleri özelliklerle onu kişisel olan aracılığıyla toplumsal, kültürel, ulusal ve evrensel olanın ifade edildiği, araf-ta kalmış bir toplumun temsili olarak araf-tanımlarlar. Cindy Wong, bir “festival filmi”ni tanımlayan özellikleri “ton”da ciddilik, mizansen içinde tasarruf ve minimal estetik ile açık anlatılar olarak kategorize eder. Yazara göre filmlerin önemli bir kısmı karakter portreleridir ve anlatılar gösteri yerine “küçük an-lara” yaslanır. Son olarak bu filmlerin çoğu Wong’un sözleriyle “gündelik”
olanın duygusuna ulaşmak için aktör olmayan kişileri kullanarak gerçekçili-ğe ulaşmaya çalışır (akt. Falicov 2016, 214). Eleştiriler, Ana Yurdu’nun bu özel-liklere sahip ulusal sanat sinemasının örneği olan bir festival filmi olarak nite-lenebileceğine işaret eder. Bu yazılarda baskıcı bir çevre, anne-kız arasındaki gerilimli ilişki, karanlık klostrofobik alanlar, içerikte ve biçimde ciddiliğin; ço-ğunlukla yakın ve durağan çekimler ise minimal estetiğin göstergeleri olarak öne çıkar. Bunlar, Elsaesser’in tanımladığı haliyle (2005) uluslararası festival filmlerinin stil repertuarına ait öğelerdir. Film, neden-sonuç ilişkisiyle kuru-lan klasik bir öykülemeye değil, annesinin baskıları karşısında Nesrin’in dav-ranışlarına odaklandığı için “anlarla” ilerler. Nesrin ve Halise dışındaki ka-rakterlerin köylüler tarafından oynandığı film, oyunculuğuyla da son derece gerçekçidir ve tanıdıklık hissi oluşturur. Sonuç olarak Ana Yurdu eleştirilerin-de filmin, anne-kız ilişkisinin çatışmacı doğasına farklı perspektifle yaklaşan, köklere dönerek kimliğini arayan “bir kadın öyküsü” ve birey/cemaat, mo-dern/geleneksel, kent/köy, özgürlük/esaret gibi karşıtlıklar arasında salınan günümüz Türkiyesi’nin bir metaforu olarak etiketlendiği açığa çıkarılmıştır.
Bu etiketlemeler filmin üç yönüne odaklanır: Öncelikle yazılarda filmin öykü-sü/sinopsisi aktarılır. Ardından anlatı içinde karakterlerin çatışması ve bu ça-tışmanın temsil ettiği anlamlar öne çıkarılır. Anlatıda gerilimin aşama aşama kurulmasında senaryonun gücüne ve dolayısıyla yönetmenin becerisine atıf yapılır. Karşıtlıklarla tanımlanmış karakterler arasındaki çatışmanın mekân, çerçeveleme ve aydınlatma yani etkili bir sinematografiyle görselleştirildiği ifade edilir. Bu sıralamalar, bunları başaran bir özneye, yönetmene işaret eder.
Anne-kız ilişkisinin, birey olamama halinin, benliğin ve toplumun yarılması-nın altında yatan dinamiklere ve kolektif bilinçaltına bakabildiği ve bunları etkili kişisel bir üslup içinde anlattığı için yönetmenin becerisi vurgulanır. Bu vurgu, henüz ilk filmi olmasına karşın Tüzen’e auteur bir nitelik atfedildiğini düşündürür. Böylece Allen ve Lincoln’ün açıkladıkları gibi (2004, 877) film festivalleri bağlamında Ana Yurdu’nun değerlendirilmesinde öncelikle ulusal sanat sineması söyleminin, ardından auteur yaklaşımın bir söylem olarak iş başında olduğu görülür. Filme ilişkin yazı ve eleştiriler, Ana Yurdu’nu ele
al-dığı sorunlar, konular ve bunları işleyiş biçimiyle Neale’ın ifade ettiği gibi (2010, 108) ulusal kültür ve gelenekle ilişkilendirir. Böylece Doğu/Batı, gele-neksel/modern, köy/kent, erkek/kadın, esaret/özgürlük gibi karşıtlıklar ve çatışmalar, Ana Yurdu’nu işaretleyen ulusal belirtiler olarak saptanır. Aynı za-manda bu sorunların, Nuri Bilge Ceylanı anımsatan işleniş biçimine yapılan vurguyla film, ulusal sanat sineması söylemi içinde çerçevelenir. Son olarak eleştiriler, filmin Andrew Sarris’in (2016, 42-43) işaret ettiği gibi Tüzen’in “tek-nik ustalığını”; benzer konu ve temaları farklı bir biçiminde kişisel bir uslupla işleyen yani ayırt edilebilen “kişiliğini” ve onun filmin konusu aracılığıyla yakaladığı “içsel anlamı” överler. Tüzen’in sosyolojik gözlem ve ifade gücü, klostrofobik ve anlatımcı mizansen, kuşatıcı çerçevelemeler, karakterleri yarı karanlıkta bırakan aydınlatma ve doğal oyunculuklarla belirlenmiş stil reper-tuarıyla birlikte film, Nuri Bilge Ceylan ve Ingmar Bergman çağrışımlarıyla sanat sinemasına bağlanır. Nihayetinde filmin sanat filmi nitelikleri; evrensel teması, günümüz Türkiyesi’nin bölünmüşlüğünün nedenlerine işaret eden sosyolojik tahayyül gücü, çatışmanın ustaca örüldüğü senaryo, yönetmenin kişisel üslubu, minimal sinematografi ve göndermeleri aracılığıyla kurulmuş olur.
Kaynakça
Akbulut, Hasan. 2004. “Bir Varoluş Sorunsalı: Persona.” Kültür ve İletişim 7 (1): 71-100.
Allen, Michale Patrick ve Lincoln Anne E. 2004. “Critical Discourse and the Cultural Consecration of American Films.” Social Forces 82 (3): 871–94.
Ana Yurdu Film. 2019. Erişim tarihi 24 Aralık 2019.
https://anayurdu.com/.
Andrew, Dudley. 2010. “Foreword.” Global Art Cinema: New Theories And Histories içinde, editörler Rosalind Galt ve Karl Schoonover, V-XI. New York: Oxford University Press.
Beyer, Eric, 2016. “In Conversation with Senem Tüzen, Director of Ana Yurdu (Motherland).”
Erişim tarihi 21 Şubat 2020.
https://yabangee.com/senem-tuzen-ana-yurdu-motherland/.
Biltereyst, Daniël, Kathleen Lotze ve Philippe Meers. 2012. “Triangulation in historical audience research: Reflections and experiences from a multi-methodological research project on cinema audiences in Flanders.” Participations: Journal of Audience & Reception Studies 9 (2): 690-715.
Bordwell, David 2010. “Film Pratiğinin Kipi Olarak Sanat Sineması.” Çeviren Yeşim Özben.
Auteur Kuram ve Sanat Sineması Üzerine içinde, editör Ali Karadoğan, 107-18. Ankara: De ki Basım Yayım Ltd. Şti.
Boxoffice. Erişim tarihi 5 Ocak 2020.
https://boxofficeturkiye.com/film/ana-yurdu-2013066.
Butler, Andrew. 2005. Film Studies. Vermont, Harpenden: Pocket Essentials.
Chandler, Daniel ve Rod Munday. 2018. Medya ve İletişim Sözlüğü. Çeviren Babacan Taşdemir.
İstanbul: İletişim Yaynları.
Chatman, Seymour 2008. Öykü ve Söylem: Film ve Kurmacada Anlatı Yapısı. Çeviren Özgür Yaren. Ankara: De Ki Basım Yayım Ltd. Şti.
Cineuropa. 2015. “Motherland.” Erişim tarihi 24 Aralık 2019.
https://cineuropa.org/.
Cooper, Brenda ve Edward C. Pease. 2008. “Framing Brokeback Mountain: How the Popular Press Corralled the ‘Gay Cowboy Movie.’” Critical Studies in Media Communication 25 (3): 249-73.
de Valck, Marijke 2007. Film Festivals: From European Geopolitics to Global Cinephilia. Amsterdam:
Amsterdam University Press.
de Valck, Marijke 2012. “Finding Audiences for Films: Programming in Historical Perspective.”
Coming Soon to a Festival Near You: Programming Film Festivals içinde, editör Jeffrey Ruaff, 25-40. St Andrews: St. Andrews Film Studies.
Desland, Ghislain ve Jocelyn Maxient. 2011. “Turkish auteur cinema and European identity:
Economic influences on aesthetic issues.” Journal of European Popular Culture 2 (1): 81-98.
Dissanayeke, Wimal. 1998. “Issues in World Cinema.” The Oxford Guide to Film Studies içinde, editörler John Hill ve Pamela Church Gibson, 527-34. Oxford: Oxford University Press.
Elsaesser, Thomas. 2005. European Cinema: Face to Face with Hollywood. Amsterdam: Amsterdam University Press.
Entman, Robert M. 1993. “Framing: Toward a Clarification of a Fractured Paradigm.” Journal of Communication 43 (4): 51- 58.
Erdine, Senem. 2016. “Back to Roots in Search of Identity.” Erişim tarihi 24 Aralık 2019.
http://fipresci.org/report/back-to-roots-in-search-of-identity/.
Fabe, Marilyn. 2004. Closely Watched Films: An Introduction to the Art of Narrative Film Technique.
Berkeley, Los Angeles, Londra: University Of California Press.
Falicov, Tamara L. 2016. “The ‘Festival Film’: Film Festival Funds as Cultural Intermediaries.”
Film Festivals: History, Theory, Method, Practice içinde, editörler Marijke de Valck, Brendan Kredell ve Skadi Loist, 209-29. New York, Londra: Routledge.
Fipresci. 2015. Erişim tarihi 24 Aralık 2019.
http://fipresci.org/festival/31st-warsaw-film-festival/.
Ford, Hamish (2002). “The Radical Intimacy of Bergman.” Senses of Cinema 23. Erişim tarihi 5 Ocak 2003.
http://sensesofcinema.com/2002/great-directors/bergman/.
Galt, Rosalind ve Karl Schoonover. 2010. “Introduction: The Impurity of Art Cinema.” Global Art Cinema: New Theories And Histories içinde, editörler Rosalind Galt ve Karl Schoonover, 3-27. New York: Oxford University Press.
Genç, Kaya. 2016. “In Motherland a Turkish director explores an artist’s confrontation with her mother.” Dailiy Sabah. 30 Mayıs 2016. Erişim tarihi 24 Aralık 2019.
https://www.dailysabah.com/cinema/2016/05/30/in-motherland-a-turkish-director-explores-an-artists-confrontation-with-her-mother.
Green, Michael. 2002. “Social contexts and uses of research: Media, education, and
communities.” A Handbook of Qualitative Methodologies for Mass Communication Research içinde, editörler Klaus Bruhn Jensen ve Nicholas W. Jankowski, 216-31. Londra, New York: Routledge.
Hall, Alice. 2001. “Film reviews and the public’s perceptions of stereotypes: Movie critics’
discourse about The Siege.” Communication Quarterly 49: 399-423.
Harris, Sarah. 2008. “Turkish Popular Cinema: National Claims, Transnational Flows.” The International Journal of The Humanities 6 (3): 77-87.
IFEMA Film Festival. 2020. Erişim tarihi 7 Nisan 2020.
http://www.femalefilmfestival.se/motherland-2/.
Iordanova, Dina. 2016. “Foreword: The Film Festival and Film Culture’s Transnational Essence.”
Film Festivals: History, Theory, Method, Practice içinde, editörler Marijke de Valck,
Brendan Kredell ve Skadi Loist, XI-XVIII. Londra, New York: Routledge.
İbn-i Haldun (2020). Mukaddime. Yayına Hazırlayan Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları.
Jauss, Hans Robert. 1982. Literary History as a Challenge to Literary Theory. Minneapolis:
University of Minnesota Press.
Landesman, Ohad. 2015. “All About My Mother in 35th International Istanbul Film Festival.”
Çeviren Begüm Gür Erdost. Erişim tarihi 24 Aralık 2019.
http://fipresci.org/report/all-about-my-mother/.
Langerova, Viera. 2016. “Drama of Generational Exchange: National Competition of Turkish Films,” in 35th International Istanbul Film Festival. Erişim tarihi 24 Aralık 2019.
http://fipresci.org/report/drama-of-generational-exchange-national-competition-of-turkish-films/.
Lev, Peter. 1993. The Euro-American Cinema. Austin: University of Texas Press.
Lockyer, Sharon. 2008. “Textual Analysis.” The Sage Encyclopedia of Qualitative Research Methods Volume 1-2 içinde Editor Lisa M. Given, 865-66. Los Angeles, Londra, New Delhi, Singapore: Sage Publications.
Lunn, Eugane. 1995. Marksizm ve Modernizm: Lukacs, Brecht, Benjamin ve Adorno Üzerine Bir Tarihsel İnceleme. Çeviren Yavuz Alagon. İstanbul: Alan Yayıncılık.
Mayring, Peter. 2011. Nitel Sosyal Araştırmaya Giriş: Nitel Düşünce için Bir Rehber. Çeviren Adnan Gümüş ve Sezai Durgun. Ankara: Bilgesu Yayıncılık.
Neale, Steve. 2010. “Kurum Olarak Sanat Sineması.” Çeviren Özgür Yaren. Auteur ve Sanat Sineması Üzerine Yazılar içinde, editör Ali Karadoğan, 119-50. Ankara: De Ki Basım Yayım Ltd. Şti.
Noriega, Chon 1990. “Something’s Missing Here!: Homosexuality and Film Reviews during the Production Code Era, 1934-1962.” Cinema Journal 30: 20-41.
Öztürk, Ruken (2000). Sinemada Kadın Olmak: Sanat Filmlerinde Kadın İmgeleri. İstanbul: Alan Yayınclık.
Papastergiadis, Nikos. 2005. “Hybridity and Ambivalence Places and Flows in Contemporary Art and Culture.” Theory, Culture & Society 22 (4): 39–64.
Pellegrini, Luca. 2015. “Motherland, Venice Critics’ Week.” Çeviren Begüm Gür Erdost. Erişim tarihi 24 Aralık 2019. https://anayurdu.com/.
Pistagnesi, Patrizia. 2016. “The Landscape of the Unconscious in 35th International Istanbul Film Festival.” Erişim tarihi 24 Aralık 2019.
http://fipresci.org/report/the-landscape-of-the-unconscious/.
Pramaggiore, Maria ve Tom Wallis. 2005. Film: A Critical Introduction 3. Ed. Londra: Laurence King Publishing Ltd.
Prince, Stephen. 1997. Movies and Meaning: An introduction to Film. Boston: Allyn and Bacon.
Redhouse Sözlüğü. 2015. İngilizce-Türkçe Redhouse Sözlüğü. İstanbul: Sev Matbaacılık.
Sarris, Andrew. 2016. “1962’de Auteur Kuramı Üzerine Notlar.” Çeviren Barış Kılıçbay. Auteur Kuram ve Sanat Sineması Üzerine içinde, editör Ali Karadoğan, 65-70. Ankara: De Ki Basım Yayım Ltd. Şti.
Siska, Charles William. 1980. Modernism in The Narrative Cinema: The Art Film as a Genre. New York: Arno Press.
Staiger, Janet. 1992. Interpreting Films: Studies in the Historical Reception of American Cinema.
Princeton: Princeton University of Princeton.
Staiger, Janet. 2000. Perverse Spectators: The Practices of Film Reception. New York: New York University Pres.
Staiger, Janet. 2005. Media Reception Studies. New York: New York University Press.
Suárez, Gonzalo. 2015. “Motherland: The traditional community and the modern individual come face to face.” Cineuropea. Erişim tarihi 24 Aralık 2019.
https://cineuropa.org/en/newsdetail/298367/.
Yasar, Zeynep. 2019. “#Crucial21DbW: Motherland/Ana Yurdu directed by Senem Tüzen.”
Crucial 21st Century Cinema, 15 Eylül 2019. Erişim tarihi 24 Aralık 2019.
https://directedbywomen.com/crucial21dbw-motherland-ana-yurdu-directed-by-senem-tuzen/.
van Dijk, Teun A. 2005. “Söylemin Yapıları ve İktidar Yapıları.” Çeviren Mehmet Küçük. Medya, İktidar, İdeoloji içinde, editör Mehmet Küçük, 321-24. Ankara: Bilim ve Sanat.
Wollen, Peter. 2010. “Godard ve Karşı Sinema: Doğu Rüzgârı.” Çeviren Ertan Yılaz. Sanat Sineması Üzerine Yaklaşımlar ve Tartışmalar içinde, editör Ali Karadoğan, 113-24. Ankara:
De ki Basım Yayım Ltd. Şti.