Sokratik sorgulama yönteminin felsefî bir teknik olduğu bilgisinden yola çıkarak kullanıldığı alanlarda bireylerin zihinsel süreçlerini aktif tutacak ve düşünme becerilerini geliştirecek bir yöntem olduğunu teorik olarak söylemek mümkündür. Nitekim felsefe ve düşünme alanlarında çok sayıda çalışmaları bulunan ve bu alanın öncülerinden olan Lipman (2003) geliştirdiği Çocuklar için Felsefe (Philosophy for Children- P4C) anlayışını Sokrates’in yöntemine göre temellendirmiş ve bu anlayış ile öğrencilerin daha nitelikli düşünürler haline gelmesini hedeflemiştir.
Sorgulamanın, önceden inandığımız şeyler ile ilgili şüpheye düştüğümüzde başladığını ifade eden Lipman (2003), bu şüphenin bize problemli bir durumu belirttiğini ve sorgulamanın burada devreye girerek bizi bu şüpheden kurtarmaya yarayan bir süreç olduğunu belirtmiştir. Eleştirel bir düşünürün bu sürece dâhil olmasının eleştirel olamayan kişiye göre çok daha kolay olduğunu da aktarmıştır. Çünkü eleştirel bir düşünür sahip olduğu fikirler ve inançlar üzerine akıl yürütür, şüphelendiği, “acaba” dediği yerlerde fikirlerini tekrar gözden geçirir. Lipman tarafından eski fikirlere ilişkin şüphenin oluşması, eleştirel düşünmenin ürünleri ve bunun eski fikirlerin yerine geçmeye çalışması ise de yaratıcı düşünmenin devreye girdiği yer olarak tanımlanmaktadır. Bu sebeple Lipman sorgulama sürecinde her iki düşünme becerisine de ihtiyaç olduğunu belirtmiştir.
Eleştirel ve yaratıcı düşünme ilişkisini ortaya koymaya çalışan McGregor (2007) eleştirel düşünmenin hâlihazırdaki şeylerin eleştirilmesi iken yaratıcı düşünmenin daha önceden var olmayan, yeni bir şeyin üretilmesi olduğunu ifade eder. Ayrıca ontolojik ve epistemolojik olarak eleştirel düşünmenin doğası ve çıktıları açısından daha nesnel, yaratıcı düşünmenin karakter ve ürünleri açısından daha öznel bir yapıya sahip olduklarını söylemektedir. Buradan hareketle biz de Sokratik sorgulama ile ilişkilendirecek olursak her iki düşünmeyi de içinde barındıran, yani hem her ikisinin varlığına da ihtiyaç duyan hem de her ikisinin gelişimine katkı sağlayan bir yöntem olduğunu söyleyebiliriz. Öğrenciler Sokratik sorgulama sürecinde ellerindeki mevcut fikirleri belli kriterler doğrultusunda değerlendirirken eleştirel düşünme becerilerini
47
geliştirirken, konuya ilişkin yeni fikirler üretme esnasında ise yaratıcı düşünme becerilerini geliştirebilmektedirler.
Sokratik sorgulama yöntemi ile eleştirel ve yaratıcı düşünme becerileri arasındaki ilişkiyi ortaya koyan araştırmacılardan biri olan Chesters (2012) Sokratik sorgulama sürecindeki diyalogların özellikle önemini vurgulayarak, öğrencilerin fikirlerini birbirlerine karşı test edip geliştirebilecekleri çok özel bir süreç olduğunu ifade etmektedir. Bu diyalog sürecinden dolayı çoğu kez sadece “doğurtma” süreci olarak tanımlanan Sokratik sorgulama yönteminin daha özelde sorgulamanın entelektüel ve sosyal özelliklerine dayalı bir yöntem olduğunu belirtmektedir. Sosyal sorgulama diyalogun toplumsal yönlerinin deneyimi olarak ifade edilirken entelektüel sorgulama eleştirel ve yaratıcı düşünme arasında aracılık etmektedir. Bundan kasıt ise sorgulama süreçlerinde eleştirel ve yaratıcı düşünmenin her ikisine de ihtiyaç olduğu, birbirlerinin görevlerini tamamlayarak sorgulama sürecini oluşturduklarıdır. Chesters Sokratik sorgulamanın kullanışlı bir yöntem olmasının en önemli sebebinin problem çözmeye yönelik yeni bakış açıları kazandırmak adına yeni anlam ve anlayışlar üretme konusunda yaratıcı düşünmenin eleştirel düşünme ile birlikte uyum içinde çalışması olduğunu söylemektedir. Chesters’in bu konudaki fikirlerini oluşturduğu model üzerinden anlamak daha kolay olacaktır (bknz. Şekil 1.1).
48
Chesters, Sokratik sorgulamanın genel olarak iki aşamadan oluştuğunu belirtmektedir: yaratıcı aşama ve eleştirel aşama. Yaratıcı aşamada sorgulamanın ilk adımları olan problemi tanımlama, sorular sorma, öneriler sunma, hipotez oluşturma gibi adımlar yer almaktadır. Eleştirel aşamada ise fikirlerin düzenlenmesi ve çıkarımların incelenmesine yer verilmektedir.
Chesters, sorgulama sürecinin temelde altı basamağını şu şekilde sıralamaktadır: Problem ile karşılaşma,
Gündem oluşturma,
Bilgi toplama ve öneri sunma Muhakeme etme ve analiz,
Yargıda bulunma ve kendini düzeltme, Sonuçlandırma.
İlk üç basamak fikirlerin üretildiği ve anlamın oluşturulup keşfedildiği basamaklar olduğu için yaratıcı aşamaya girmekte, son üç basamak ise kavramsal araçların kullanıldığı ve yargılamalarda bulunulan basamaklar olduğu için eleştirel aşamaya girmektedirler. Ancak bu aşamaları keskin bir şekilde de birbirinden ayırmak mümkün değildir. Çünkü kimi zaman bir basamak diğer düşünme türünün aşamasında işlev görebilir. Örneğin soru sorma yaratıcı aşamada değerlendirilirken sorulan sorular değerlendirmeye yönelik olduğunda eleştirel aşamaya kayabilir (Chesters, 2012).
Cam (2006) de sorgulama sürecinin temelde yaratıcı ve eleştirel düşünmeyi içeren bir süreç olduğunu ve bu iki düşünme becerisi olmadan sorgulama sürecinin tamamlanamayacağını belirtmektedir. Cam de Chesters’inkine benzer şekil 1.2 de görülen bir basamaklandırmaya gitmiştir.
Görüldüğü üzere Sokratik sorgulama ile eleştirel düşünme ve yaratıcı düşünme birbirini tamamlayacak ve geliştirecek bir şekilde ilişki içindedirler. Bu çalışmada istenilen ise teoride sıkça yer alan bu bilgileri uygulamaya geçirerek somut deliller oluşturmaktır.
49
Sorgulamanın temel aşamaları
BAŞLATMA ÖNERME MUHAKEME ETME & KAVRAMSAL KEŞİF DEĞERLENDİRME SONUÇLANDIRMA problemli ilk durum problemin tanımlanması ve gündem oluşturma fikirler, varsayımlar, hipotezler çıkarımlar, anlamlar
kanıtlar, test etme, kriterler
sonuç, çözümleme ve uygulama
Yaratıcı Aşama Eleştirel Aşama
Şekil 2. 2 Sorgulama sürecinin temel aşamaları (Cam, 2006)