Sistematik Riskin Kaynakları

Sistematik riskin kaynakları, sosyal, ekonomik ve politik çevredeki değişmeler olarak sıralanabilir. Söz konusu değişmeler, menkul kıymet pazarlarını etkilemektedir.72 Kuşkusuz, bu etki, menkul kıymetler arasında farklılıklar gösterir. Genelde, temel endüstriyel maddeler üreten işletmelerde ve dolayısıyla söz konusu işletmelerin hisse senetleri üzerinde, sistematik riskin daha yüksek olduğu gözlenmiştir. Daha önce belirtildiği gibi sistematik risk, portföyün çeşitlendirilmesi ile giderilemeyen risk olarak tanımlanabilir.73

Başka bir deyişle, sistematik risk, piyasada işlem gören tüm menkul kıymetlerin fiyatlarını aynı anda etkileyen faktörlerin neden olduğu risktir. Beklenen getirilerin sistematik değişkenliği, hemen hemen tüm menkul kıymetler için değişen derecelerde mevcuttur. Çünkü, menkul kıymetlerin fiyatlarının çoğu, sistematik bir şekilde aynı yönde hareket ederler.74 1987 yılında İMKB’ye ( İstanbul Menkul Kıymetler Borsası) kote olmuş ve işlem gören 28 şirket üzerinde yapılan bir incelemede, sistematik risk yüzdesi 65,5 olarak hesaplanmıştır.75 ABD’de NYSE’ de 63 firmanın hisse senetleri üzerinde yapılan bir başka araştırmada da sistematik riskin, toplam riskin yaklaşık % 33’ünü oluşturduğu tespit edilmiştir. Sistematik olmayan riskin hisse senetlerinin değeri üzerindeki etkisinin, Türkiye’nin tersine, daha fazla olduğu saptanmıştır. Bu nedenle, gelişmiş ülke ekonomileri ile karşılaştırıldığında, Türk sermaye piyasasındaki hisse senetlerinin oldukça yüksek sistematik risk taşıdıkları söylenebilir. Bundan dolayı, faiz ve enflasyon oranları veya döviz kurundaki değişiklikler, İMKB’deki hisse senetlerinin fiyatını hemen etkileyebilmektedir.

72 _{Ali Ceylan, İşletmelerde Finansal Yönetim, Bursa: Uludağ Üniv. Basımevi, 1991, s. 302} 73 _{Öztin Akgüç, Mali Tablolar Analizi, İstanbul: Muh. Ens. Yayın No: 64, 1995, s. 677}

74 _{J. Clark Francis, Investments Analysis and Management, 5. Edition, New York: McGraw-Hill}

Book Company, 1991, p. 205

75 _{Füsun Teziş, “Hisse Senetlerinde Risk Türlerinin Ölçülmesi”, Para ve Sermaye Piyasası Dergisi,}

Yatırımcılar açısından sistematik riskin kontrol olanağı yoktur. Bu nedenle, portföy yönetiminde tek belirsizlik kaynağının sistematik risk olduğu söylenebilir.76

Sistematik riskin başlıca kaynakları şunlardır:77

1.4.1.1. Satın Alma Gücü Riski

Enflasyon riski olarak da adlandırılan satın alma gücü riski, genel fiyat düzeyindeki değişmeler nedeniyle bir varlığın toplam satın alma gücünde meydana gelen potansiyel kayıpları78 ifade etmektedir. Eğer fiyatlar genel seviyesi belirgin ve sürekli artıyor ve bu artış, yatırımın getirisinin üzerinde oluşuyorsa, satın alma gücünde azalma meydana gelmiş demektir. Böyle bir durumda, menkul kıymet yatırımları için nominal ve reel olmak üzere iki kazançtan söz edilebilir. Nominal kazanç, paranın satın alma gücündeki düşmeleri hesaba katmadan elde edilen kazançtır. Enflasyon oranının yüksek olduğu ülkelerde, nominal kazanç tam olarak bir anlam ifade etmeyecektir.79 Bu nedenle reel kazançtan bahsedilmesi gerekir. Reel kazanç ise, nominal kazancın enflasyondan arındırılmış şekli olarak ifade edilebilir.

Yüksek enflasyon oranları parasal sınırlamalara neden olmaktadır ve enflasyon oranlarındaki değişmeler de tüm yatırım araçlarının fiyatlarını farklı derecede etkilemektedir. Sabit gelir sağlayan finansal varlıkların fiyatlarında enflasyonun etkisi daha şiddetli görüldüğü halde, bu etkinin hisse senetleri üzerindeki sonuçları tartışmalıdır. Bir kısım uzmanlara göre, hisse senetleri enflasyona karşı en dirençli finansal araçlardır. Enflasyonla birlikte satış, ciro ve karlılıklarının artması, kar paylarının da yükselişine yol açtığı gibi, şirketlerin enflasyon nedeniyle artan piyasa değerleri, ortakların haklarının azalmasını önlemektedir.80

76 _{Ali Ceylan ve Turhan Korkmaz, age, 1998, s. 36} 77 _{Ali Ceylan ve Turhan Korkmaz, age, 1998, s. 37}

78 _{J. Clark Francis, Managements of Investments, 3. Edition, New York: McGraw-Hill Book}

Company, 1993, p. 451

79 _{İbrahim Özer Ertuna, age, s. 7}

80 _{Muharrem Karslı, Sermaye Piyasası Borsa Menkul Kıymetler, Genişletilmiş 5. Baskı, Bursa:}

Öte yandan bir kısım uzmanlara göre ise, enflasyonla birlikte, işletmelerin varlıklarının değeri artsa da bu direkt olarak hisse senedi fiyatlarına yansımamaktadır. Çünkü enflasyonla birlikte, işletmelerde maliyetler de artmaktadır. Böylece işletmelerde satışların artışıyla görülen olumlu etki dengelenmektedir. Bu nedenle de hisse senetlerinin enflasyona karşı dayanıklı olmadığı ifade edilmektedir. Ancak yine de hisse senetlerinin enflasyondan en az etkilenen finansal varlıklar olduğu belirtilmektedir.81

1.4.1.2. Faiz Oranı Riski

Faiz oranı riski, sabit faizle borçlanmayı mümkün kılan menkul kıymetler için esas olan bir risk türüdür.82 Faiz oranı riski, piyasa faiz oranının yükselme veya düşme olasılığını ifade eden bir kavramdır.83 Piyasa faiz oranındaki değişmeler, sabit getirili menkul kıymetlerin fiyatlarını ters yönde etkiler. Yani faiz oranı yükselirken sabit getirili menkul kıymet fiyatları düşer, faiz oranı düşerken menkul kıymet fiyatları yükselir. Bunun nedeni, sabit getiri sağlayan menkul kıymetlerin fiyatlarının, gelecekte sağlanacak gelirlerin piyasa faiz oranıyla iskonto edilmiş değerleri toplamına eşit olmasıdır. Faiz oranı değişmeleri, sabit getirili yatırım araçları (tahvil gibi) içerisinde vadesine daha fazla gün kalmış olanları, daha büyük oranda etkiler.84

1.4.1.3. Piyasa Riski

Sermaye piyasasında bazen belirli nedenlerle bazen de önceden tahmin edilmesi zor veya mümkün olmayan nedenlerle finansal varlıkların piyasa fiyatlarında büyük düşüşler olabilir. İşte bu tür düşüşlerin finansal varlıkların piyasa fiyatları üzerinde yaptığı olumsuz etki, piyasa riski olarak adlandırılmaktadır.

81 _{Ali Ceylan ve Turhan Korkmaz, age, 1998, s. 41} 82 _{Ali Ceylan ve Turhan Korkmaz, age, 1998, s. 43}

83 _{Mehmet Bolak, Sermaye Piyasası Menkul Kıymetler ve Portföy Analizi, 4. Baskı, İstanbul: Beta}

Basım Dağıtım, Mart 2000, s.171

Beklenilmeyen bir savaşın başlaması veya bitmesi, seçim yılı olması, politik faaliyetlerin artması, ülkedeki başbakanın veya cumhurbaşkanın hastalanması ya da ölmesi, piyasadaki spekülatif hareketlerin artması, altın veya petrol çıkarımının artması vb. faktörler piyasayı etkileyen psikolojik faktörlerdir.85 Yatırımcıların gelecek hakkındaki bekleyişlerinin karamsar ya da iyimser olmasını etkileyen bir çok neden, piyasa riskinin etkinliğini arttırıcı veya azaltıcı rol oynayabilir. Bu tür olaylarda önemli olan konulardan birisi de belirsizliktir. Belirsizlik dönemlerinde, yatırımcıların kafalarındaki soru işaretleri artar ve bunun yerini piyasadan kaçış ya da hareketsizlik alır.

Faiz oranı riski, sabit getiri sağlayan yatırım araçlarını; piyasa riski ise hisse senetlerini daha fazla etkilemektedir. Ayrıca piyasa riski, yüksek kaliteye sahip finansal varlıklardan ziyade, düşük kaliteye sahip finansal varlıklar üzerinde daha fazla hissedilirken aktif olmayan pazarlarda, aktif pazarlara kıyasla daha yüksek piyasa riski söz konusudur.

1.4.1.4. Politik Risk

Dünyada meydana gelen siyasi ve ekonomik krizler, savaşlar, yatırımcıların davranışları üzerinde oldukça etkili olmaktadır. Politik riskin bir başka boyutu da uluslararası ticaretin hacmiyle ilgilidir. Koruma girişimleri, kotalar, döviz kurundaki dalgalanmalar veya yabancı sermaye yatırımları, bu riskin unsurlarını oluşturmaktadır.

Politik risk, politik koşullardaki değişimlerin menkul kıymetlerin getirilerinde meydana getireceği değişiklikleri tanımlamakta kullanılan bir risk türü olarak ifade edilebilir. Politik risk, ulusal ve uluslararası siyasi gelişmelerin bir yansıması olarak ortaya çıkabilir. Bir çok kaynakta ise politik risk, piyasa riskinin içerisinde düşünülerek incelenmektedir.

1.4.1.5. Kur Riski

Kur riski, yabancı para cinsinden yapılan yatırımlarda, paraların değerlerinin değişmesi durumunda ortaya çıkan bir risk türüdür. Kurlar arasındaki değişim ile farklı ülkelerdeki faizler arasında sıkı bir ilişki bulunmaktadır. Kurlardaki değişkenliğe paralel olarak yabancı ülkelerde yapılan yatırımların karlılıkları da değişebilmektedir.