Silvan Kalesi

Silvan ilçe merkezinde bulunan kale günümüze ancak birkaç kalıntı ile ulaşabilmiştir. Silvan Kalesi’nin inşa tarihi hakkında kesin bilgiler mevcut değildir. Mevcut surlar üzerindeki kitabe ve süslemelerin yer aldığı bölümlerin tarihleri hakkında fikir yürütülebilmektedir.

İbnü’l-Ezrak’ın verdiği bilgilere göre Silvan Kalesi, Hamdani hükümdarı Seyfüddevle tarafından 967 yılı öncesinde onarılmış ve güçlendirilmiştir.282

Mervaniler’e ait bir kitabe burçlardan biri üzerinde yer almaktadır. Kitabe Mümehidüddevle Ebu Mansur dönemine 1001 (H.391) yılına tarihlenmektedir. Burçlar üzerinde Mervani dönemine tarihlenen diğer kitabeler Nasırüddevle döneminde 1014-1015 (H. 405), 1025-1026 (H. 416) ve 1071-1072 (H. 464) yıllarına tarihlenmektedir.283

Kulfa Kapısı’nın kuzeyindeki burç üzerinde Artuklu Beyi Necmettin Alpi’ ye ait 1165-1166 (H.561) tarihli bir kitabe bulunmaktadır.284

Kale bu nedenle Artuklu hükümdarı Necmettin Alpi dönemine tarihlendirilmektedir.285

Doğu cephedeki son burç üzerinde Eyyubi dönemine ait bir tamir kitabesi yer almaktadır. 1203-1204 (H.599) tarihli kitabede Eyyub oğlu Ebubekir’in adı geçmektedir.286

ibn’ül Ezrak ve Kazvini, Nasır-Hüsrev gibi gezginler Silvan Kalesi’nin sekiz kapılı bir kale olduğunu belirtmekte ve bu kapılar ile surlar üzerindeki burçların isimleri hakkında bilgi vermektedirler.287

Kale A. Gabriel’in çıkardığı plana göre kare bir alanı çevreleyen surlardan meydana gelmektedir. Kare çokgen ve dairesel burçlarla desteklendiği görülen kaleden günümüze sur

282 Şevket Beysanoğlu, ,“Kuruluşundan Günümüze Kadar Diyarbakır Tarihi”, Diyarbakır: Müze Şehir, İstanbul 1999, s. 54. 283 Şevket Beysanoğlu, Anıtları ve Kitabeleri ile Diyarbakır Tarihi, Diyarbakır 1998, s. 236.

284 Aynur Durukan, “Selçuklu Dönemi Kültür Ortamından Bir Kesit”, XII. Yüzyıl”, Türkler, 7, Ankara 2002, s. 739. 285 Gönül Öney, “Anadolu Selçuk Mimarisinde Aslan Figürü”, Anadolu (Anatolia), XIII, Ankara 1971, s. 13.

286 A. Ali Bayhan, “Diyarbakır ve Çevresindeki Eyyubi Eserlerinden Örnekler”, I.Uluslararası Oğuzlardan Osmanlıya Diyarbakır Sempozyumu Bildirileri, Diyarbakır 2004, s. 287.

287 Hüseyin Kayhan, “İbnü’l Ezrak’ın ‘Târîhu Meyyâfarıkîn ve Amid’ inde geçen XII. Yüzyıla Ait Artuklu Eserleri”, Ortaçağ’da Anadolu Prof. Dr. Aynur Durukan’a Armağan, Ankara 2002, s. 352.

duvarlarının çok az bir bölümü ile kaleye geçit veren Kulfa Kapısı ve iki burç ulaşmıştır. Burçların büyük bölümü bugün ev olarak kullanılmaktadır. Süslemeler kalker taşı üzerine oyma, kabartma ve sgrafitto teknikleriyle oluşturulmuştur.288

Burçlar; Bugün Zembil Froş Sokağı olarak bilinen yerde batı surlardan dairesel bir burç

günümüze kısmen sağlam şekilde gelmiştir. Burcun ön yüzünde altta bir kitabe bulunmaktadır. İki kesme taş yüzeyi üzerine dörderden sekiz satır olarak yazılan kitabe kûfi hatlıdır. Son dört satırın yazıldığı taş, bir kademe içe kaydırılarak kitabeye iki bölümlü bir görünüm kazandırılmıştır. Kitabenin yaklaşık 1.30 m üstünde, üç figürlü kabartma bulunmaktadır. Aynı taş sırasına yerleştirilen kabartmalar 1.00 m mesafe ile yan yana sıralanmıştır. Yanlarda yer alan aslan figürlerinde gövde profilden, baş cepheden verilmiştir. Yürür şekilde tasvir edilen ayaklarda pençeler zikzak çizgiler şeklinde verilmiştir. Kuyruk ince olarak arka ayakların arasından geçerek sırtın üstünde kalın olarak sonlanmaktadır. Gövde üzerinde oyularak oluşturulan değişik şekiller dikkat çekmektedir. Ön ayakların üst kesiminde üçlü “S” kıvrımına yer verilmiştir. Yüzde gözler yuvarlak, burun ve ağız iridir. Yüzde gözlerin üst kesiminden başlayarak gövdenin ortasına kadar devam eden yeleler kademeli kabartmalar şeklinde düzenlenmiştir. Yelelere işlenen düz ve “S” kıvrımlı oyuk çizgiler anlatıma canlılık kazandırmıştır.289

Ortadaki figür üç değişik hayvanın farklı uzuvları kullanılarak oluşturulmuş karmaşık nitelikte gerçek dışı bir görünüme sahiptir. Figür aslan gövdeli, kuşkanatlı ve insan yüzlüdür. Çift düzenlenen gövde tek başta birleşmektedir. Profilden verilen gövdeler arka ayakları üzerine oturmaktadır. Ön ayaklardan gelişen kanatlar yukarıya doğru yükselmektedir. İki gövdenin ön ayakları orta eksende tek parça olmaktadır. Boyundan itibaren birleşen gövdeler, cepheden verilen başa bağlanmaktadır. Yüzde badem gözler, kemerli buruna bağlanmaktadır. Ağız küçüktür. Başta üç dilimli sonlanan bir başlığa yer verilmiştir. İki yandan çıkan saçlar küt şekilde başın iki yanına bağlanmaktadır.290

288 Gülsen Baş, a.g.e., s. 224-226. 289 Gülsen Baş, a.g.e., s.224-226 290 Gülsen Baş, a.g.e., s.,224-226

Kalenin doğu cephesindeki son burç günümüze sağlam ulaşmıştır. Çokgen gövdeli burcun ön yüzünde uygulanan süsleme programı burcun üst kesiminde yer almaktadır. Altta kitabe, üstte figürlü süslemeler bulunmaktadır. Kitabe dört satır olarak düzenlenmiştir. Satırlar yukarıya doğru daralan dört kademe yapmaktadır. Örgülü kûfi ile yazılan kitabede harfler bitkisel karakterli formlarla sonlandırılmıştır. Bunun yanında aradaki boşluklar ince rumili kıvrık dallar girift bir görünüm oluşturacak şekilde dolgulanmıştır. Kitabenin alt satırının sol tarafı sonraki dönemlerde yenilenmiş ve bu bölüme genel ile uyuşmayan bitkisel süslemeli sülüs yazılar ilave edilmiştir. Kitabenin üstündeki düzenlemenin ortasında güneş tasviri yer almaktadır. İç içe üç daireden oluşan tasvirde dıştaki iki daire güneş ışınlarını temsil eden on altı sivri dilimle çevrelenmiştir. İç dairenin dilimleri dışa doğru uzatılarak, dış daireyi çevreleyen dilimlerin arasına ardışık olarak yerleşmektedir. Böylece dıştaki dilimlerin sayısı otuz ikiye yükselmektedir. İçteki dairenin yüzeyi insan yüzü görünümündedir. Bugün deforme olan yüzeyde yüz hatları kısmen takip edilebilmektedir. Yay formlu kaşlara bağlı olarak gelişen burun hafif topaktır. Ağızda çift dudak ayrıntılı olarak belirtilmiştir. Kasların belirlediği alanlara yerleştirildiği tahmin edilen gözler belli olmamaktadır. Günesin iki yanında karşılıklı aslan kabartmalarına yer verilmiştir. Sol figür büyük ölçüde deforme olduğu için ancak genel hatları ile belli olmaktadır. Yürür şekilde tasvir edilen aslanlar profilden verilmiştir. Sağdaki figür daha sağlam şekilde günümüze ulaşmıştır. Gövde üzerinde ön ve arka ayaklara denk gelecek şekilde küçük birer çarkıfelek motifi islenmiştir. Aşağı sarkan kuyruğun başlangıç kısmı kırılmıştır. Baş vücuda göre büyük tasvir edilmiştir. Açıkağızda dil belirtilmiştir. Göz yuvarlak çukur seklindedir. Çevresi sgrafitto tekniğinde oval çizgilerle çevrelenmiştir. Gözlerin üst kesiminden başlayan yeleler sırta doğru uzanmaktadır. Yeleler dalgalı hatlara sahip oymalarla basit şekilde islenmiştir (Resim 21 - 22 ).291

Resim 21: Silvan Kalesi Zembilfıroş Burcu