Mehmet Fuat Sezgin’in 1954’te malzemesini toplamaya koyulup, 1961’de yazmaya başladığı ve 2018’de vefatına kadar sürdürdüğü çalışmasının semeresi, GAS adlı XVII ciltlik eseridir.
Sezgin söz konusu eseri, daha önce bahsettiğimiz gibi hocası Hellmut Ritter’in Carl Brockelmann’ın (1868-1956) iki cilt (Weimar 1898-1902) ile üç cilt zeylinden (Supplementband, Leiden 1937-1942) oluşan Arap-İslam literatürüne dair bibliyografik çalışması olan Geschichte der arabischen Litteratur (GAL) adlı eserinin noksanlarının
55 tamamlanması gerektiğine dair sözleri üzerine yazmaya karar vermiştir.158 Başlangıçta Sezgin, bu eseri yalnızca İstanbul kütüphaneleri bazında tamamlamayı hedeflemiş ve bunun için Alman şarkiyatçı Osman Rescher’dan (1883-1972) da gerekli malzeme konusunda destek almıştır. Ancak bir süre sonra önceki planından vaz geçerek daha geniş çapta bir çalışma yapmaya karar verdiği için yoluna tek başına devam etmek zorunda kalmıştır. Sezgin’in bundan sonra da çalışmayla ilgili planları sürekli farklılık arz etmiş ve nihayetinde 1967’de GAS’ın ilk cildi Leiden’da Brill yayınları tarafından neşredilmiştir. Söz konusu ciltte, bulduğu bütün malzemeyi düzenlemiş, Brockelmann’ın ifadelerini kontrol etmiş ve geliştirmiştir. Kitabında önce Brockelmann’ın bulduğu el yazmalarını vermiş, ardından kendi ilavelerini eklemiş ve eserini Brockelmann’ın metoduna göre yazmıştır. Ancak Sezgin bu ilk cildi yalnızca bir deneme olarak gördüğünü de ifade etmiş ve diğer ciltlerde plan ve form değişikliğinde bulunabileceğini belirtmiştir.159 Örneğin I. cildin önsözünde II. cildin şiir, nesir, filoloji, eğlence literatürü gibi konuları ihtiva edeceğini söylemesine rağmen, burada yalnızca şiir konusunu ele almış; üçüncü cildin ise tercümeler, felsefe ve doğa bilimini ihtiva edeceğini ifade etmesine karşın, söz konusu ciltte tıp, eczacılık, zooloji ve veterinerlik konularını işlemiştir. Tercümeler, felsefe ve doğa bilimi konuları her ne kadar XVII cildin içinde muhtevi olmuş olsa da yayımlanan hiçbir cildin müstakil konusu olmamıştır. Ayrıca Sezgin sadece muhteva bakımından değişiklikler yapmamış, format ve metot bakımından da bir bibliyografiğe yazılan zeyl niteliğini taşıyan bu eseri, zamanla müstakil bir çalışma haline getirmiş ve içinde önemli analizlerin de bulunduğu bir Arap-İslam bilimler tarihine dönüştürmüştür.
Bununla beraber Sezgin, çalışmalarını kendi maddi imkanlarıyla yürütmüş, UNESCO tarafından beklenen yardımı da tek başına böyle bir eseri yazamayacağı
158 Sezgin, GAS, I/Önsöz; a. mlf., Bilim Tarihi Sohbetleri, s. 69-71.
159 Sezgin, GAS, I/Önsöz.
56 gerekçesiyle alamamıştır.160 Oysa Sezgin, bu çalışmanın bir fert işi olduğunu savunmuş ve ‘bir aklın bu işin baştan sona harmonisini sağlaması’161 gerektiğini vurgulamıştır.
Kral Faysal Ödülü’ne layık görülünce de aldığı destekle, Frankfurtta Institut für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften adlı enstitüsünü kurmuş162 ve eserinin X. ila XVII. ciltlerini bu kuruluş bünyesinde sürdürmüş ve yayımlamıştır.
Sezgin’in 60 ülkenin kütüphanelerini gezip, 400.000 yazma eseri tarama imkanı bularak163, temelde yazmaların tarihini tanıttığı eserinin muhtevası ise genel olarak ilgili ciltle alakalı bir önsözle başlar. Ardından Sezgin söz konusu ciltte ele aldığı konuyla alakalı bir giriş sunar. Burada mevzuyla müteallik tahliller ve değerlendirmeleri zikreder. Ve nihayetinde ilgili bilim insanları, eserleri ve bunlarla ilgili yapılmış çalışmalarından bahsedip, eserleri günümüze ulaşmışsa bulundukları kütüphanelere de işaret eder. GAS’ın genel muhtevası böyle olup, her bir cildin kendine ait özellikleri de elbette mevcuttur. Müstakil olarak her bir cildin konuları ise kısaca şöyledir:
I-IX Brill Yayınları (1967-1984):
I. Cilt (1967): Kur’an ilimleri, Hadis, Tarih, Fıkıh, Kelam, Tasavvuf II. Cilt (1975): Şiir
III. Cilt (1970): Tıp, Eczacılık, Zooloji, Veterinerlik IV. Cilt (1971): Simya, Kimya, Botanik, Ziraat V. Cilt (1974): Matematik
VI. Cilt (1978): Astronomi
VII. Cilt (1979): Astroloji, Meteoroloji VIII. Cilt (1982): Leksikografi
160 Sezgin, GAS, I/Önsöz; a. mlf., Bilim Tarihi Sohbetleri, s. 72. Bu eserin yazımı konusundaki müzakereler devam ederken, o kadar ileri gidilmiş ki bu işi ‘bir Türk’ün, bir Müslüman’ın yapabileceğini düşünmüyoruz’ gibi ifadeler dahi kullanılmış, bkz. s. 73.
161 Sezgin, age., s. 73.
162 Bkz. http://www.ibtav.org/sayfa/1/ozgecmisi, erişim 28.03.20.
163 Sezgin, age., s. 71.
57 IX. Cilt (1984): Gramer
X-XVII Institut für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften an der Johann Wolfgang Goethe-Universität Yayınları (2000- 2015):
X. Cilt (2000): Matematik Coğrafya ve Haritacılık XI. Cilt (2000): Matematik Coğrafya ve Haritacılık XII. Cilt (2000): Matematik Coğrafya ve Haritacılık XIII. Cilt (2007): Matematik Coğrafya ve Haritacılık XIV. Cilt (2010): Beşeri Coğrafya
XV. Cilt: (2010): Beşeri Coğrafya XVI. Cilt: (2015): Edebiyat Literatürü XVII. Cilt: (2015): Edebiyat Literatürü
Sezgin’in işbu eseri; hem Doğu’da hem de Batı’da bazı yankılar yapmış ve hakkında tercüme, istidrâk, değerlendirme gibi çalışmalar ortaya çıkmıştır. GAS, Arapçaya Tarîhu’t-Turâsi’l-Arabî164, Türkçeye ise Arap-İslam Bilimleri Tarihi165 ismiyle tercüme edilmeye devam etmektedir.166 Bununla beraber mezkur eser hakkında Mulâhazât ve İstidrâkât alâ Kitâbi Târîhu’t-Turâsi’l-Arabî lî Fuâd Sezgîn167 ile İstidrâkât alâ Tarîhi’t-Turâsi’l-Arabî168 adı altında çalışmalar da yapılmıştır. Batı’da GAS, Susanne Billig – Die Karte des Piri Re’is169 ile Thomas Bauer - Warum es kein
164 Sezgin, Tarîhu’t-Turâsi’l-Arabî, X, trc. Câmiatu’l-İmâm Muhammed b. Su’ûdi’l-İslamiyye, Câmiatu’l-İmâm Muhammed b. Su’ûdi’l-İslamiyye Yay., Riyad 1991.
165 Sezgin, Arap-İslam Bilimleri Tarihi, Prof. Dr. Fuat Sezgin İslam Bilim Tarihi Araştırma Vakfı Yay., İstanbul 2015.
166 Enstitü GAS’ın Matematik Coğrafya ciltlerini İngilizce’ye tercüme etmiştir. Ayrıca GAS, Farsça ile Urduca’ya da tercüme edilmektedir. Bkz. Sezgin, Bilim Tarihi Sohbetleri, s. 84.
167 Ekrem Ziyâ ‘Umerî, “Mulâhazât ve İstidrâkât alâ Kitâbi Târîhu’t-Turâsi’l-Arabî lî Fuâd Sezgîn”, Dirâsetu’t-târihiyye me’a Te’lîka fî Menheci’l-Bahs ve Tahkîki’l-Mahtûtât,
el-Memleketu’l-‘Arabiyyeti’s-Su’ûdiyye el-Câmiati’l-İslâmiyye Yay., Medine 1983, ss. 233-248.
168 Hikmet Beşir Yasin v.dğr., İstidrâkât alâ Tarîhi’t-Turâsi’l-Arabî, I-VIII, Dâru’l-İbni’l-Cevzî, Cidde 2001.
169 Susanne Billig, Die Karte des Piri Re’is. Das vergessene Wissen der Araber und die Entdeckung Amerikas; C. H. Beck Yay., München 2017.
58 islamisches Mittelalter gab170 gibi eserlere ilham kaynağı olmuştur. Türkiye’de 2019’un
‘Fuat Sezgin Yılı’ şeklinde belirlenmesinden dolayı yapılan çalışmalar vesilesiyle de GAS, daha fazla tanınmaya başlanmıştır.