2.2. Yargı Çeşitleri ve Bilim
2.2.2. Sentetik apriori ve Bilim
Gerçekliğin bilgisine ulaşmayı yalnızca aklın güvencesi altına alan rasyonalizm ile gerçekliğin deneyim dışında herhangi bir kaynaktan alınamaz olduğuna emin olan emprizmden farklı bir görüş olarak, bilginin iki kaynaktan da oluştuğunu söyleyen Kant, aklı ve deneyimi bir araya getirir. Bilme araçlarımızın peşine düşen Kant bu bağlamda felsefesini “Transendental” diye nitelendirir. Transendental sözcüğünün anlamı bilgimizi şeylerle değil yalnızca bilme yetimizle ilgi içine sokmaktır.273 Epistemolojisini, insanın bilgi alanlarını araştırmak ve aklın kullanabileceği bu alanın sınırlarını belirlemek amacıyla kurar.
Kant‟ın bilgi anlayışına göre gerçeklik alanını duyularımızla algılarız ve bu alanın dışında bir gerçekliğin olup olmadığını bilemeyiz. Bu durumda duyularımız kendinde şey dediğimiz numen alanı ile ilgili bize bir bilgi sunamaz. Görünün formları olan zaman ve mekan duyu alanıyla ilgili her türlü bilgiyi bize sağlar. Bilme sürecimizde ayrıca, anlama yetimiz duyusallıktan aldığı bu maddeyi işler ve yargı haline getirerek gerçekliğe kavuşturur. Anlama yetimizin saf biçimsel kavramları olan kategoriler duyusalıktan gelen görü yığınına bir birlik kazandırır. Kısaca görü ile anlama yetisinin birlikteliği bilgiyi doğurur. O halde nesnenin, öznenin koşullarına yani apriori formlarına ve ilkelerine uymak zorunda olması Kant‟ın başarısının tartışmasız en
önemli yeridir. Kant özne ve nesne arasındaki bilme ilişkisinde belirleyici olan rolü özneye vermesi bilgi/bilme ilişkilerini yeniden şekillendirir.
Felsefesinin çıkış noktasını oluşturan epistemolojisi çerçevesinde, empirik önermelerin dışında kalan apriori önermelerin bir bölümünün analitik, yani mantıksal olarak zorunlu olmadığını gördüğünde Kant, onları analitik teriminin karşıtı olan “sentetik” terimiyle adlandırır. Önermeleri yeniden sınıflandırması sonucunda ilk kez ortaya çıkan bu yeni tür önermelerden dolayı, kendisinin ikinci Kopernik Devrimi‟ni gerçekleştirdiğini söyler.274
Kant‟ın felsefesinde çok önemli bir yere sahip olan bu yeni yargılar kuramsal bilimlerin ilkesi olacaktır.
Sentetik apriori önermelerin bilimsel olma iddiası taşıyan her bilimin ilkesi olma zorunluluğu olduğunu söyleyen Kant bunu Salt Aklın Eleştirisi‟nde şöyle belirtir: “Şimdi apriori kurgul bilgimizin bütün bir son amacı böyle sentetik, genişletici temel ilkeler üzerine dayanır; çünkü analitik yargılar çok önemli ve zorunlu olsalar da yalnızca gerçekten çok yeni bir kazanım olarak güvenilir ve geniş bir sentez için gerekli kavramsal duruluğa ulaşmak için böyledirler.”275
Dolayısıyla sentetik apriori yargılar Kant için bilim olmanın ölçütüdür. Matematik, doğa bilimi ve pratik alanda yargıların sentetik apriori olması, onlara gerçek bir bilim değeri kazandırır. “5+7=12” gibi matematiğin yargıları, “Bir dik üçgenin dik kenarlarının uzunluklarının karelerinin toplamı hipotenüsünün uzunluğunun karesine eşittir” şeklindeki geometrinin yargıları ile “Her olayın bir nedeni vardır” (Nedensellik İlkesi) ve “Hiçbir şey varken geride bir şey bırakmaksızın bütünüyle yok olamaz (Maddenin Korunumu İlkesi) gibi empirik bilgilerin dayanaklarını oluşturan doğa biliminin (fiziğin) temel ilkeleri sentetik apriori yargılardır.276
“Dünyanın bir başlangıcı olmalıdır” ve “Öyle hareket et ki, bu hareketinde, insanlığı (insan olmayı), hem kendinde hem de başka insanların her birisinde, her zaman bir amaç olarak alasın; fakat asla salt bir araç olarak kullanmayasın (En yüksek Ahlak Yasası/Kategorik Buyruk) gibi metafiziğin – o zamana dek “ruhun ölümsüzlüğü”, “insanın özgürlüğü” ve “Tanrı‟nın varlığı” gibi sorunları konu edinmiş saf teorik akıl bilgisinin alanı olanaksız olup aslında hiç var olmadığını, çünkü saf aklın apriori kavramları olan üç temel idesinden, yani “ruh”, “evren” ve “Tanrı” idelerinden, deneyim nesnesinden yoksun, boş ideler olmalarından ötürü, güvenilir, gerçek (sentetik
274Kutlusoy, “Sentetik apriori Gerçekten Çöktü mü?” s.56-70
275
Kant, Arı Usun Eleştirisi, s.62 276Kant, Arı Usun Eleştirisi, s.63-65,
apriori) bir bilgi elde etmenin olanaksız olduğunu ileri sürerek akla sınırını gösteren Kant‟ın böylesi bir metafiziğin tam bir reformu hatta metafiziğin yeniden doğuşu olarak değerlendirdiği doğa metafiziği ile ahlak metafiziğini kuşatan metafiziğin ilkeleri de sentetik apriori ilkeler olarak dile getirilmektedirler.277
Sentetik apriori bilginin asıl bilgiyi oluşturan temel ölçüt olması Kant‟ın bilim ile sözde bilimi ayıran en temel çizgisidir. Heimsoeth‟e göre Kant, “duyulara şimdi gerçek olarak verilmiş algı bilgisinden apayrı bir bilgi türü vardır. Bu bilgi, salt bir kavrama ve bilmeye dayanır; geneldir ve zorunluluk taşıyan bilgidir. Bu bilgi, ancak bilgi yeteneğimizin deneyim yoluyla uyandırılıp çalışmasıyla gerçekleşebilir. Bu bilginin özellikleri, kendisinde okunabilir. Hakikat olarak geçerliliği, deneyimlerin bir araya getirilmesinde ya da deneyler yaparak kanıtlanmayı gerektirmez; zorunluluk ve genellik bu bilginin özündedir.”278
Bu bilgiler sentetik apriori bilgilerdir. Böylece hem duyunun iş görmesi hem de zorunlu ve evrensel olmaları bakımından diğer yargı türlerinden tamamen farklıdır.
Sentetik apriori yargılar bilgimizi genişleten zorunlu ve evrensel olan yargılardır. Bu yargıların varlığını matematik ve doğa biliminde gördük. Böylece matematik ve doğa bilimi gerçek bir bilimdir. Yani bilim olma ölçütünü kendinde barındıran alanlardır. Kant salt aklın evrensel sorununun apriori sentetik yargıların nasıl olanaklı olduğu sorusu olduğunu söyler: “Açıktır ki, eğer bir dizi araştırma tek bir sorunun formülü altına getirilebilirse, bununla daha şimdiden çok şey kazanılmış olacaktır. Çünkü sorunun sağın olarak belirlenmesi yalnızca kendi işimizi kolaylaştırmakla kalmayacak ama onu sınayacak olan başka herkes için de üstlendiğimizi doyurucu bir yolda yerine getirip getiremediğimizi yargılamayı kolaylaştıracaktır. Arı usun asıl sorunu şu soruda kapsanır: Apriori sentetik yargılar nasıl olanaklıdır?”279
Kant “Transendental Estetik” bölümünde bir bilgi alanı olan matematiğin, aklın bir yetisi olan duyarlılıktan kaynaklanan apriori görüye dayalı sentetik yargılar dile getirdiğini söyler. Görüsüz kavramın boş olduğunu, kavramsız görülerin de kör olduğunu söylemekle aslında matematiğin ve buna bağlı olarak tüm insan bilgisinin duyarlılık ve anlama yetisi ile meydana geldiğini belirtir. Böylece insan bilginin
277Kutlusoy, “Sentetik apriori Gerçekten Çöktü mü? s.56-70
278Heimsoeth, Kant‟ın Felsefesi, s.71-72 279Kant, Arı Usun Eleştirisi, s.66
duyarlılık ve anlama yetisi olmak üzere sürekli birlikte etkinlik gösteren iki kökeni olduğunu söyler.280
Bu iki kökten duyarlılık, veri alma yetimiz iken, anlak düşünme etkinliğimizi gerçekleştiren yetidir. İşte Kant Transandantal Estetik‟te matematiksel bilginin (genel olarak bilginin) veri alma yönünü irdelerken, aslında algısal estetiğin apriori temelini araştırmaktadır. Geldiği nokta da, insanın duyulara dayanan tüm algısının genel ve zorunlu kavrayış biçimleri olan zaman ve mekanın saf apriori algısıdır.281
Kant zaman ve mekanın tümevarımsal bir akıl yürütmeyle elde edebileceğimiz birer kavram olmadığını, bu formların birer görü olduklarını vurgular.282 Bu durumda reel düzlemde bir gerçeklikleri olmayıp ideal görüler olan zaman ve mekan, duyulara dayanmaksızın sezilebilirler. Böylece bu görü formları apriori olarak geçerlilik kazanır.283
Saf matematiği olanaklı kılan da bu duyusal nesnelerin deneyimsel algılarının temelinde yer alan bu saf apriori algılardır. Matematik yargıların hem algılananla uyumlu hem de kesin ve zorunlu olması sentetik apriori yargıları kendinde barındırmasıdır. “Saf matematik bilgiyi diğer tüm apriori bilgilerden ayıran en önemli özellik, onun kavramlardan değil, hep sadece kavramların oluşturulmasından hareket etmesi gerektiğidir.”284
Geometrinin önermelerinin de sentetik apriori yargılar olduğunu söyleyen Kant, Öklit‟in geometrisinin aksiyomlarını örneklendirerek tezini somutlaştırır. “İki nokta arasında çizilen en kısa çizginin doğru olduğu önermesi sentetik bir önermedir. Çünkü benim doğru kavramım nicelikle ilgili hiçbir şey içermez, sadece bir niteliği içerir. ”En kısa” kavramı tamamıyla ona eklenir ve “doğru çizgi” kavramının öğelerine ayrılmasından çıkarılmaz. O halde burada görünün yardımı gereklidir; ancak onun aracılığıyla sentez olanaklıdır.”285
İşte Kant‟a göre yargıda verilmiş kavramın ötesine geçerek, onu karşılayan ilgili görünün içeriğine yönelme zorunluluğu, saf geometrik bilgiyi sentetik kılmaktadır. Heimsoeth‟e göre gerçekten klasik geometri sentetik önermeleri içerir. Bunlardan yapılan kanıtlama saf birer kavram çözümlemesine, ya da kavramların bir araya getirilmesine dayanmazlar; uzaya bağlı algıları gerektirirler. Bir geometri problemini kavradığımızda, doğrudan doğruya genel ve zorunlu bir bilgiyi kavramış oluruz. Yani burada biz, algının, çizilen şeklin, arkasında bulunan „salt bir
280
Kant, Arı Usun Eleştirisi, s.74
281Kutlusoy, “Sentetik apriori Gerçekten Çöktü mü?” s.59
282Kant,Arı Usun Eleştirisi, s.96-104 283
Kant, Prolegomena, s.56 284
Kant, Prolegomena, s.30 285Kant, Prolegomena, s.29
algıya‟ dayanmaktayız. Bu algı temeli, daima aynı kalan, duyusal algıyla verilemeyen; ama bütün uzaya bağlı algıların önceden temelinde bulunan bir uzay algısıdır. İşte geometri insanın, duyular dünyasını kendileri ile kavradığı bu formları, salt algının bu formlarını kendisine obje yapmıştır.286
Bilim olma anlamında matematik ve geometrinin sentetik apriori yargılara sahip olması gibi fizik de aynı şekilde bu yargılara sahiptir. Salt aklın kavramları olan kategoriler doğaya yasalarını buyurur. Böylece doğa yasaları aslında bizim aklımızın yasalarıdır.
Doğa ilkelerinin en tepesinde sentetik yargıların en yüksek ilkesi bulunur. Bizim karşılaşabileceğimiz her şeyin, görünüş dünyasının bütün objelerinin uydukları koşullar bizim deneyim ve kavramlarımızı yöneten koşullarla aynıdır.287
Kant salt anlama yetisinin ilkeleriyle kategorilerin doğa alanına nasıl uygulandığını açıklayarak, bu alandaki sentetik apriori bilgilerin varlığını bize gösterir. Burada bilginin iki kökünden anlama yetisinin işlevselliğinin etkinliği söz konusudur: “Anlama yetisinin saf kavramları, kendi altlarına bütün algıların- bu algılar daha deney yargıları kurmak için kullanılmadan önce- sokulmasını gerektiren kavramlardır; çünkü deney yargılarında algıların sentetik birliği, zorunlu ve genel geçer olarak tasarımlanır.”288
Metafizik bir bilim olma özeliğini taşımak istiyorsa kendisinde bu ölçütü (sentetik apriori yargıları) taşımak zorundadır. Kant dogmatik metafiziğin bunu başaramadığını söyler. Çünkü aklın ideleriyle (Tanrı, ruh, özgürlük) bilgi ortaya koyamadığı gibi, aklı boşuna bir çabaya sürükler. Bu alanda sentetik apriori bilgilerin olmadığını Kant “Transandantal Diyalektik” bölümünde açıkça belirtir. Fakat yeni kuracağı metafiziğin sentetik apriori yargılara sahip olarak insanın yapıp ettiği (pratik) bir alanda bilim olma çabasını gösterir. Bu alandaki bilim her ne kadar kuramsal bilimlerdeki gibi olmasa da.
286Heimsoeth, Kant‟ın Felsefesi, s.81-82 287Heimsoeth, Kant‟ın Felsefesi, s.95 288Kant, Prolegomena, s.22