Sempati

İlk olarak 18. yy.’ın ortalarında David Hume ve Adam Smith tarafından inceleme konusu olan sempati, içinde bulunduğumuz yüzyılda psikoloji kapsamında daha çok sosyal psikoloji alanında ele alınmıştır. Bugün psikoterapi/psikolojik danışma alanında sempati, özellikle empati kavramının yanlış anlaşılmasını önlemek amacıyla inceleme konusu yapılmaktadır (Alver 1998).

Empati ile sık olarak karıştırılan sempati (sympathia) kelimesindeki “sym” ya da “syn” öneki “ile”, “ile birlikte” ya da “birlikte” anlamına gelir. “Empati”nin “ile hissetmek” biçiminde kullanılması, empati ile sempatinin karıştırılmasına yol açar

12 (Atilla 2007). Bu karışıklığı empati ile sempatinin farklı yönlerini belirterek önleyebiliriz.

Empati (empathy), sempati (sympathy) ve şefkat (compassion) farklı kelimelerdir fakat kökleri aynıdır. “Em” , “sym”, “com”, Yunanca ve Latince kökenlidir ve anlamı “ile”, “Path” ve “pass” ise acı anlamındadır. Yani üç kelimenin anlamı da ‘biri ile acı “çekmek”tir. Etimolojik olarak sempatinin anlamı “kişinin yaşadığı bir deneyimi birisi ile paylaşması”dır. Bir kişi diğer kişi ile sempati kurduğunda, onunla birlikte hissediyor ya da onun acısını paylaşıyordur (Özbek 2005). Empatide bir diğer kişinin duygusal yaşantısına katılmakla beraber o kişiyi anlamak ve onun bu yaşantısındaki çarpıcı bazı noktaları algılayabilmek yer alır. Sempati ise, yalnızca başkalarının duygularına katılma olduğundan, empatiye göre daha sınırlı bir yaşantıdır. Ayrıca sempatide, sempati duyan kişinin yaşantıları yer almaktadır. Örneğin, bir kişi birisinin acısını paylaşabilir, çünkü bu acının görünümü, onun kendi yaşantısında üzüntü duyduğu bazı olayları anımsatmaktadır. Empatide ise, empati duyan kimse, kendi istek, duygu ve yönelimlerinden uzakta kalmaya çalışarak, kendini bir anlamda o kimseye verir (Akkoyun 1982).

Bir insana sempati duymak demek, o insanın sahip olduğu duygu ve düşüncelerin aynısına sahip olmak demektir. Karşımızdaki kişiye sempati duyuyorsak onunla birlikte acı çekeriz ya da seviniriz. Empati kurduğumuzda ise karşımızdakinin duygu ve düşüncelerini anlamak esastır. Kendimizi sempati duyduğumuz kişinin yerine koymamız ve onu anlamamız şart değildir; sempatide “yandaş” olmak esastır. Empati kurduğumuzda ise karşımızdaki kişiyle aynı duyguları ve görüşleri paylaşmamız gerekmez; sadece onun duygularını ve düşüncelerini anlamaya çalışırız. Bir insanı “anlamak” başka şeydir, ona “hak vermek” başka şey. Empatide anlamak, sempatide ise anlamış olalım ya da olmayalım, karşımızdakine hak vermek söz konusudur (Dökmen 2009).

Empati ve sempati arasındaki farklılıklar deneysel psikologlar ve filozoflar tarafından güç algılanmıştır. Empatide kişi diğer insanı anlamak için bir araçtır ve empati kuran asla kimlik kaybına uğramaz. Diğer yandan sempati kurmada ise diğer kişi ile birliktelik önemlidir kendilik bilinci artmak yerine azalır. Empatide kişi diğeri imiş gibi davranır. Sempatide ise diğeri gibi olmak esastır (Özbek 2005).

13 Diğer bir deyişle sempati yaşantısı, bir diğer kimse ile ortak duygu, ilgi ve çıkarların paylaşılmasıdır. Empati ise, bir diğer kişinin duygularını doğru olarak hissedebilmek ve bunları kendisininki “-imiş gibi” yaşayabilmektir (Alver 1998). Örneğin bir ziyarete gittiniz. Bir yakınınız yanında oturan kişinin üzerine yemek döktü. Eğer yakınınızın utandığını fark ederseniz, onunla empati kurmuş olursunuz. Fakat yakınızın yemek döktü diye onunla birlikte siz de utanırsanız o kişiyle sempati kurmuş olursunuz. Yakınınızla birlikte utanmamızın nedeni onunla özdeşim içinde bulunmanızdan kaynaklanabilir. Sempati kurduğumuz kişilerle aslında özdeşim kurmuş oluruz (Dökmen 2009).

2.1.3.2. Özdeşim (Özdeşleşme)

Literatürde özdeşim ya da özdeşleşme olarak geçen kavram empati ile karıştırılan bir diğer kavramdır. Birbirine yakın kavramlar olarak görünen bu iki kavram arasında bazı farklar mevcuttur.

Özdeşim kurma, birey bir başka kişi (örneğin bir kılavuz, akıl danışılan) veya gruba (örneğin belli bir dinin, bir siyasi partinin ya da bir kulübün üyeleri) yaklaştığında veya yöneldiği durumlarda güçlü bir duygusal bağla sonuçlanan kişilerarası bir süreçtir (Akbulut 2010).Kısacası özdeşim, bir kişinin birçok yönleri ile bir başka kişiye benzemesi yoluyla gerçekleşen, otomatik, bilinç dışı işleyen zihinsel bir süreçtir. Benzer yönleri olmakla birlikte, özdeşim empatiden farklıdır. Özdeşimde karşıdaki kişinin durumunu anlamakla kalmayıp bunu hissetmeye devam etmek temel farklılıklardandır. Empatide ise böyle bir süreklilik söz konusu değildir (Gülseren 2001).

Bir kimse ile özdeşleşmede o kişi gibi olma ve onun gibi davranma eylemi vardır. Burada birinci kişinin benliği silinerek, yerine diğer kimsenin benliği yerleştirilmektedir. Bu bakımdan özdeşleşmede, iki kişi aynı benliği paylaşırken, empatide iki ayrı benlik birlikte var olmaktadır (Alver 1998).

2.1.3.3. Sezgisel Tanı

Sezgisel tanı ve empati kelime olarak birbirine yakın kavramlar olarak görünse de anlam olarak birbirlerine çok da yakın kavramlar değildirler. Sezgisel tanı bir kişinin yaşantısına bilinçli olarak katılmayarak bu yaşantıyı gözlemleme ve gözlem

14 hakkında yorumda bulunma durumudur. Empatide ise herhangi bir yorumlama ve değerlendirme söz konusu değildir.

Sezgisel tanı, bir kişinin ihtiyaç ve yönelimlerini ortaya çıkarma, çözümleme ve formüle etme yeteneği ile ilgilidir. Burada bir diğer kişinin yaşantısına bilinçli olarak katılma yer almamaktadır. Bir yaşantıyı gözleme ve gözleneni yorumlama söz konusudur. Empatide her türlü değerlendirmeden kaçınılmaktadır. Tanılamada ise, doğrudan doğruya bir değerlendirme amaçlanmaktadır. Rogers’a göre terapistlere verilen özel mesleki formasyon ile tanılama yeteneği daha çok bir zihinsel işlev olarak kazandırılabilirken, empati tutumu ona sahip olan kişinin kişiliği içinde yer almaktadır (Akkoyun 1982).

2.1.3.4. Hayal Etme

Hayal etme kavramı, imajlar, düşünceler ve hislerin bütünleşmesidir. Kelime anlamı, olması muhtemel ya da muhtemel olmayan bir durumun içerisinde kişinin kendisini farz etmesi, yani uyanıkken düş görmesidir. Empatinin özel bir iletişim yolu olan hayal etmede, bireyin kendisini başkalarının yerine koyarak anlaması süreci yatar. Empati düş gücüyle sınırlı değildir ancak gerçek anlamda bir empati için düş gücü gereklidir (Alçay 2009).

2.1.3.5. İçtenlik

Empati ve içtenlik de, empati ile sempati gibi birbirleriyle yakın ilişkili olan kavramlardır. Empatik anlayış, empati kuran kişinin karşısındakinin iç dünyasına girerek bunu kendi içinde yaşaması, içtenlik ise bunu yaparken aynı zamanda kendi yaşantısını algılamak içinde çaba içerisinde olmasıdır (Akkoyun 1982). İçtenlik ve empati daha çok birbirlerini tamamlayan iki kavram olarak karşımıza çıkmaktadır (Alver 1998).

2.1.3.6. Acıma ve Merhamet

Acıma duygusu, birisinin içerisinde bulunduğu mutsuzluk durumundan duyulan üzüntü, yardım etme, koruma ve sevgi gösterme gibi duyguların sonucunda kişiyi başkalarına iyilik ve yardım etmeye yönlendiren duyguyu ifade etmektedir. Birine acıdığımız zaman belki de bilinçaltında kendimizi o kişiden daha üstün veya şanslı hisseder o kişi için üzülürüz. Bu yüzden çoğu insan kendisine acınılmasından

15 hoşlanmaz. Merhamet ya da acıma duygusu din, dil, ırk, mezhep, kültür, yaş, cinsiyet vs. faktörlerine bakarak kişi ayrımı yapmaz. Empatik davranmak ise kişinin üzüntüsünü ve yardım ihtiyacını anlayabilmektir (Büküm 2013). Empati ile karıştırılan merhamet ve acıma duyguları birbirlerinden farklı fakat duygusal empati ile birbirlerini tamamlayan duygulardır.

2.1.3.7. Yer Değiştirme

Yaygın olarak empatiymiş gibi düşünülen bir fenomen olan yer değiştirme kavramı, anlam olarak bir bireyin kendini diğer kişinin yerinde düşünmesidir. Yer değiştirmenin empatiden farkı kişiyi duygu ve düşünceleriyle anlamak söz konusu değildir (Alçay 2009).

2.1.4. Empatinin Bileşenleri

Empatinin tanımı gibi empatinin bileşenleri konusunda da farklı görüşler bulunmaktadır. Bazı araştırmacılar empatinin iki bileşeni, bazıları üç bileşeni, bazıları ise dört bileşeni olduğunu belirtmektedirler.

Bu bileşenleri, Kurdek ve Rodgon, algısal perspektif alma, bilişsel perspektif alma ve duygusal perspektif alma şeklinde, Hofmann ise bilişsel, duygusal ve güdüsel olarak açıklamışlardır (Eroğlu 1995). Feshbach’ın, üç bileşenli modeline göre empatik tepki şunları içermektedir: Başkasının duygusal durumunu teşhis edebilme yeteneği, bir başkasının bakış açısını kabul edebilme veya rolünü alabilme kapasitesi, paylaşılan bir duygusal tepkinin anımsanmasıdır (Rehber 2007).

Dökmen’e (1988) göre empatide temel iki öğe bilişsel ve duygusal öğelerdir. Bilişsel yönüne göre “empati onu anlamaktır”, duygusal yönüne göre ise “empati onun gibi hissetmektir”. Karşımızdaki kişinin sadece düşüncelerini ya da sadece duygularını doğru olarak anlamak, onunla empatik iletişim kurabilmek için yeterli olmamaktadır. Karşımızdaki kişi ile empatik iletişim kurabilmek, onun düşünce ve duygularını birlikte doğru olarak anlamamızı gerektirmektedir. Empatinin her iki boyutunun da yüksek düzeyde olması durumunda bireyin farkında oluş düzeyi artar ve istenilen düzeyde ilişki kurulur. Yani, hem bilişsel hem de duygusal empati düzeyinin yüksek olması, karşımızdaki kişiyi anlamamızı olumlu yönde etkiler (Öz 1998).

16 Empatinin bileşenleri, günümüzde daha çok kabul edilen şekliyle Goldstein ve Michaels tarafından belirtilen dört ana başlıkta incelenmektedir. Bu bileşenler, Algısal (Fiziksel), Bilişsel, Duygusal ve Bildirişimsel bileşenlerdir (Alver 2003).