Sediman tipi ve boþalým

3. Su boþalýmý ve düzenidir.

1. Yamaç eðimi

Kanal eðiminin, kanal dolusu boþalýma karþý iliþkisi bu çizimde gösterilmektedir (þekil-77). Bu þekilde görüldüðü gibi menderesli ve örgülü akarsular belli alanlarda oluþurlar.

Açýk olarak görülüyor ki artan kanal eðimi ile menderesliden örgülüye bir geçiþ vardýr.

2. Sediman tipi ve boþalým

Kanal kenarýnýn aþýnabilirliði kanal tipi üzerinde önemli bir etkiye sahiptir. Ýyi tuttur-ulmuþ kenar malzemesi ve yüksek oranda ince taneli malzeme ile nehir menderesli olmak eðilimindedir. Buna karþýlýk yüksek aþýnabilirliliðe sahip kenar malzemesi olan yerl-erde nehir örgülü olmak eðilimindedir. Bununla birlikte, kenar malzemesinin aþýnabilirlik derecesi mil ve kil yüzdesi ile ifade edilir ve önemli bir faktördür. Taþýnan malzemenin de kritik bir faktör olduðu ve asýltý yüke sahip nehirlerin menderesli olma eðiliminde olduðu tartýþma konusudur. Nehire saðlanan yatak yükü de kanal tipini etkiler. Yatak yükünün art-Alüvyon yelpazeleri bir yüksek alan önünde, yüksek alandan kurtulan kanalýn taþýdýðý

sediþmaný yüksek alanda çökeltmesi ile oluþan geometrilerdir. Doðrultu yönündeki kesit boyunca dýþ bükey bir mercek þekllli profil sunarlar.

Ayný yelpazenin eðim yönündeki kesitine bakýldýðýnda ise yelpazenin beslenme alanýnda kalýn, yelpaze eteðine doðru ise daha ince bir kalýnlýk sunduðu görülür. Bu kalýnlýða paraleo olarak kaynaða yakýn alanlarda kalýn, uzak kýsýmlarda daha ince tanelidir.

masý ile kanal geniþler, kanal ortasý tümsekler oluþur ve örgülü akarsuya yol verir. Bir nehirdeki sediman yükünün bolluðu:

1. Kaynak alandaki kayaçlarýn çeþitliliðine

2. Göreceli olarak askýlý yükü etkileyen genel iklime,

3. Bitki örtüsü ve yaðýþ tipi ile sediman boþalýmýnýn miktarýna baðlýdýr. Sonuçta bu fak-törler birbirleri ile iliþkidedir.

3. Su boþalýmý ve düzeni

Su boþalýmýnýn daðýlýmý ve miktarý kanal tipini etkiler. En yüksek boþalým deðerindeki artýþ, daha önce menderesli olan bir nehir kanalýnýn geniþlemesine ve örgülü hale dönüþmesine yol açabilir. ÷rgülü akarsular yaygýn olarak menderesli akarsulardan daha deðiþken su boþalýmýna sahiptirler. Boþalým örneði veya nehir rejimi iklim durumu ile ilgili olabilir. Bu rejimin önemi, en fazla ve en az boþalma ve boþalmadaki deðiþim oraný ile ilgili görünmektedir. Su boþalýmýndaki deðiþimler sadece kaynak alandaký yaðýþ miktarlarýnda gözlenen deðiþimlerin bir fonksiyonu deðil, ayný zamanda topografik yükselti farklýlýklarý, kaynak alandaki kayaç tipi, bitki örtüsü ve süzülme (drenaj) alanýna da baðlýdýr.

Genel kontrol

Eðim, sediman boþalýmý ve su boþalýmý birbirlerinden baðýmsýz deðiþkenler deðillerdir.

Bunlarýn yalnýzca biri tek baþýna bir nehir üzerinde etkin deðildir. Bunlardan birkaçý Alüvyon yelpaze çökelleri çökeldikleri basen içerisinde farklý ortamlarla iliþkide olabilir. Bu

ortamlar bir göl, bir akarsu, bir delta düzlüðü olabilir. Resimde örgülü akarsuya kavuþan bir alüvyon yelpaze sistemi görülmektedir.

birden nehirler üzerinde etkilidirler. Kanal tipindeki deðiþimler çok kýsa zaman aralýklarýnda geliþebilirler. Kanal geniþliðindeki ani büyüme menderesli kanaldan örgülüye, daha sonra geliþecek bir kurak dönem ise yeniden taþkýn ovasý gelýþimine ve tekrar menderesliliðe geçiþe yol açacaktýr. Ayrýca uzun sürede oluþan iklimsel deðiþimlere baðlý olarak bitki örtüsü, sediman miktarý ve boþalmanýn etkilenmesi ile bir nehir türünden diðerine geçiþte mümkündür.

Alüvyon yelpazelerinin morfoloji ve geometrisi

Bir alüvyon yelpazesinin kapladýðý alan, bu yelpazeyi besleyen akaçlama alanýnýn büyüklüðü ile doðru orantýlýdýr. Akaçlama alaný ne kadar büyük ise yelpaze de o kadar geniþ olma eðilimindedir. Bununla birlikte, kaynak alanda yer alan kayaçlarýn cinsi ve bölgede etkin olan iklim de ayrý bir rol oynar. Bu faktorlerin oransal iliþkileri yelpazenin büyüklüðünü, sediman miktarýný ve yelpaze cinsini tayin eder.

Alüvyon yelpazeleri üzerinde etkili olan iþlemler

Yelpaze üzerinde çökelin taþýnarak biriktirilmesini saðlayan araç, gerek su akýntýlarý ve gerekse yer çekimine baðlý olarak geliþen malzeme akmalarýdýr. Bunlarýn tane boyu,

Elenme çökelleri: yelpaze üzerinde ana kanalýn kanal karakterini kaybede-rek düz hale geldiði (akýntýnýn hýzýný iyice düþerek içerisindeki kaba taneli malzemeyi taþýyamaz hale geldiði noktada geliþen çok kaba taneli malzemeye denmektedir. KAnal aðzýnda çökelen kaba malzeme daha sonra gelen malzemenin akýntý yukarýda birikmesine sebep olur. Ýnce taneli malzeme ise bu kaba taneli çökeller arasýndan süzülerek (elenerek) uzaklara taþýnýr. Bu olay bir elenme iþlemi olduðu için bu çökeller elenme çökelleri olarak adlandýrýlmýþtýr.

malzeme cinsi ve sedimanter yapýlar üzerinde önemli etkileri vardýr. Bu sayýlanlar da fasi-yes geliþimini kontrol ederler

1. Su akýntýlarý

Su akýntýlarý, etkili bitki örtüsü ve yýl boyunca yaðýþ alan yelpazeler üzerinde etkili olur.

Yelpazelerde yer alan çok kaba kýrýntýlý seviyeler, 20-25 yýllýk dönemlerde meydana gelen tropical fýrtýnalara baðlý olarak geliþen sellenme olaylarýna baðlý olarak geliþir. Yelpazeler üzerindeki sedimantasyon, sedimaný taþýyan su kanalýnýn yelpaze üzerinde yelpaze yüzeyi boyunca yer deðiþtirmesi sonucu oluþur.

Alüvyon yelpazesi üzerinde aktif kanal kaynak alan yakýnýnda alüvyon yelpaze yüzeyi üzerine yataðýný kazarak akmaktadýr. Ancak yelpaze yüzeyinde bir noktada kanal kazýlmasý sona erer ve kanaldaki akýntý yaygý halinde yelpaze yüzeyine yayýlýr. Bu nokta ayný zamanda kanal profilinin yelpaze yüzeyi ile kesiþtiði noktadýr. Bu noktaya arakesit noktasý denir. Bu nokta civarý yelpaze yüzeyi üzerinde ayný zamanda elenme çökellerinin oluþtuðu alandýr.

1.1. Yaygý sellenmesý

Dað vadilerinden çok geniþ miktarda su ve kýrýntý getirildiði zamanlarda akýntýnýn kanal dýþýna taþmasý sonucu oluþur. Bu akýntý içerisindeki fazla sediman yükünden dolayý aðdalý bir akýntý gibi hareket ederek tüm yelpaze yüzeyine yayýlýrlar. Ani geliþirler, kýsa sürede iþlemlerini bitirirler ve sönerler. Bu tip olaylar 10 ila 25 yýl aralýklarla oluþurlar.

1.2. Akýntý sellenmesi

Alüvyon yelpazesi üzerindeki kanal içine sýnýrlýdýr. Dað vadilerinden büyük miktarda su ve kýrýntýnýn geldiði yerde teþekkül eder. Alüvyon yelpazesý üzerýndeký kanallarýn yaygý sellenmesine müsade etmeyecek kadar derin olmalarý sonucunda da geliþebilirler. Bu sell-enmelerin ani ve þiddetli karakteri yüzünden bunlara akýntýdan ziyade akýntý sellenmesi denmiþtir. Bunlar yaygý sellenmesi ile ayný karakterdedir. Ancak bunlar yaygý yerine düz ve çizgisel olmalarý ile yaygý sellenmelerinden ayrýlýr.

1.3. Akýntýlar

Akýntý sellenmesi ve yaygý sellenmesinden daha az su ve kýrýntý içeren akýntýlardýr.

Bunlar da daðlardan gelen su ve kýrýntý miktarý sabittir. Bunlar kurak ve yarý kurak bölgeler için önemli deðillerdir. Biraz daha nemli bölgelerde, Alpler ve Himalayalarda olduðu gibi, yelpazeler büyük ölçekli akýntýlar tarafýndan oluþturulurlar.