Türev finansal araçların ilgi çekici ve üzerinde durulması gereken çeşitlerinden bir tanesi ise "Egzotik Opsiyonlar"ın bir çeşidi olan "Seçim" opsiyonlarıdır. "Seçim Opsiyonlar" dahil bu tür finansal araçların asıl amacı, işletmelerin karşılaşacakları
66
belirsizliklerden kaynaklı riskleri minimize etmek olsa da; spekülatif amaçlı ya da kâr amaçlı olarak da bireysel ve kurumsal yatırımcılar tarafından kullanılmaktadır. Seçim opsiyonu opsiyon sahibine, opsiyonun daha önceden belirlenen gelecek bir tarihte, önceden belirlenmiş uygulama fiyatlı ve vadeli alım ya da satım opsiyonu olmasını seçme hakkı tanıyan opsiyon türüdür. Bu opsiyonlar, yatırımcıların piyasanın hareket yönü hakkındaki bilgilerin gelecekte mümkün olacağına inandığı durumlarda kullanılması uygun olmaktadır (Yumurtacı, 2012: 16). Standart bir opsiyon sözleşmesine taraf olunduğu zaman yani opsiyon sözleşmesi yapıldığı zaman (opsiyon sözleşmesinin primi ödendiği zaman), taraf olan en nihai olarak alım veya satım yapmak için kaçınılmaz bir karar vermek zorundadır. Fakat seçim opsiyonu sözleşmesine taraf olunduğu zaman; taraf olan, opsiyonun ömrü süresince seçim gününe kadar (önceden belirlenmiş bir zamana kadar) o opsiyonun alım mı yoksa satım mı olacağına karar verebilme hakkına sahip olur. Bu hak nedeniyle de seçim opsiyonları standart opsiyonlara göre daha avantajlıdır (Whaley, 2006). Şekil 3.1’de Seçim Opsiyonu ile standart seçim opsiyonunun karşılaştırması yapılmaktadır. İki opsiyonda Avrupa tipi isebir başka ifade ile sadece vadede uygulanabiliyorsa, aralarındaki tek fark başlangıçta sözleşmenin alım mı satım mı olduğunu standart opsiyonlarda karar verilir, seçim opsiyonlarında bu karar seçim gününe ertelenir.
0 Standart Opsiyon T
Opsiyonun Opsiyonun Uygulandığı Alındığı Zaman Zaman (Vade)
0 Seçim Opsiyon T
Opsiyonun Opsiyonu alan tarafın alım ya da Opsiyonun Uygulandığı Alındığı Zaman satım opsiyonu olduğuna karar verdiği zaman Zaman (Vade)
Kaynak: Whaley, 2006
Şekil 3.1: Standart Opsiyon ve Seçim Opsiyonu Uygulama
Seçim opsiyonları herhangi bir alım ya da satım opsiyonuna oranla daha avantajlı olduğundan daha yüksek primli (Borkowski ve diğerleri, 2009) olmalıdır. Bunun yanında dayanak varlığı ve vadesi aynı olan bir alım ve bir satım opsiyonunun toplam priminden de daha düşük primli olması gerekmektedir. Aksi durumda, seçim opsiyonunu almak yerine bir tane alım ve bir tane satım opsiyonu alarak aynı pozisyon sağlanabilir. Bu pozisyon ile ilgili olan strateji Pergel stratejisi olarak adlandırılır ve bölüm 3.3’te incelenmiştir.
67
Seçim Opsiyonları yatırımcıların belli bir tarihte opsiyonun alım ya da satım opsiyonu olduğuna karar verebildikleri opsiyonlardır. Opsiyonun alındığı gün uygulama fiyatı ve opsiyonun uygulanacağı tarih belirlenmektedir. Belirlenen tarihten önce herhangi bir zamanda opsiyonun alım ya da satım opsiyonu olduğuna karar verilen güne seçim günü denir. Opsiyonun yazılı olduğu ürünün (dayanak varlığın) fiyatının artacağının ya da azalacağının tahmininin bugün gerçeklemesi zor ve bu kararın bugün alınması gerekiyorsa seçim opsiyonları kullanılabilir. Seçim Opsiyonları Temmuz 1990 (Rubinstein, 1991) yılından itibaren tezgahüstü piyasalarda işlem görmektedir. İlk işlem görmeye başladığı dönemde ham petrol, DAX ve BCI endeksleri kullanılarak oluşturulmuştur ve şimdi birçok endeks üzerine tezgahüstü piyaslarda işlem görmektedir.
Seçim opsiyonları herhangi bir alım ya da satım opsiyonuna oranla daha avantajlı olduğundan daha yüksek primlidir (daha pahalıdır). Bunun yanında aynı ürün üzerine yazılan bir alım ve bir satım opsiyonunun toplam priminden daha az primli (daha ucuz) olması gerekmektedir. Aksi durumda, seçim opsiyonunu almak yerine bir tane alım ve bir tane satım opsiyonu alarak aynı pozisyonu sağlayabilirsiniz. Böylelikle seçim opsiyonlarının prim aralığı (maksimum ve minimum değeri) belirlenmiş olur. Seçim opsiyonlarının üç çeşidi vardır. Basit Seçim, Karmaşık Seçim ve Amerikan Tipi Opsiyonları. Basit seçim opsiyonlarında seçim günü çeşidi belirlenecek iki opsiyonun uygulama fiyatları ve vadesi aynıdır. Bir başka ifadeyle, seçim günü karar verebileceğiniz alım opsiyonun uygulama fiyatı ve vadesi, satım opsiyonunun uygulama fiyatı ve vadesi ile aynıdır. Karmaşık seçim opsiyonlarında ise seçim günü karar verilen opsiyonların özellikleri (uygulama fiyatları ya da vadeleri) birbirinden farklı olmaktadır. Bu durumda, karmaşık seçim opsiyonlarında ortak uygulama fiyatı ve ortak vade yoktur.
Diyelim iki ay sonra seçimler var ve siz seçim sonuçlarına göre A ürününün fiyatının artacağına ya da azalacağına karar verebileceksiniz. Aynı zamanda seçim sonuçlarını öngöremiyorsunuz. Bu durumda bugün seçim günü üç ay olan ve uygulama zamanı altı ay olan bir seçim opsiyonu alarak bu durum karşısında riskten korunabilir ya da fayda sağlayabilirsiniz.
Örnek 3.1: Korunma amacı güden bir yatırımcı piyasa fiyatı 1.000 TL olan hisse
68
opsiyona konu olan dayanak varlığın fiyatının 10 aylık vade içinde ne şekilde seyredeceği hakkında bir tahmin yürütemediği için uzun pozisyon alım mı yoksa satım opsiyonu olarak alma konusunda kararsızlık yaşamaktadır. Bir başka ifade ile, yatırımcı opsiyona konu olan dayanak varlığın fiyatınının yükseleceği ya da düşeceği konusunda kararsız. Bu nedenden dolayı yatırımcı uygulama fiyatı 1.100 TL olan, seçim günü 4 ay sonra olan ve vadesi 10 ay olan bir seçim opsiyonu anlaşmasında uzun taraf olarak yer almak ister. Böylelikle kararsızlığını koruma altına alır. Yapılan seçim opsiyonu sözleşmesine göre, yatırımcı 4 ay sonra yani seçim gününde opsiyonun alım veya satım opsiyonu olduğunu belirtmekle yükümlüdür. Eğer 4 ay sonra vade günü geldiğinde dayanak varlığın fiyatı 1.000 TL üzerinde olur ise satım opsiyonunun primi sıfır olacağından tercihini alım opsiyonu yönünde yapacak ve seçim opsiyonu o tarih itibariyle alım opsiyonuna dönüşecektir. Tam tersi durum gerçekleşirse, yani dayanak varlığın fiyatı 4 ay sonra 1.000 TL altına düştüğünde yatırımcı seçimini satım opsiyonu yönünde belirleyecektir. Böylelikle riskten korunmuş, kâr elde etmiş olacaktır.
Karmaşık Seçim Opsiyonları ve Amerikan Tipi Seçim opsiyonlarının kısa tanımları aşağıdaki bölümde yer almaktadır.
3.2.1. Karmaşık Seçim Opsiyonu
Dayanak varlıklarının vade tarihleri ve kullanım fiyatları birbirinden farklı olan alım ve satım opsiyonlarıyla oluşturulan seçim opsiyonlarına “karmaşık seçim opsiyonu” adı verilmiştir. Örnek üzerinden detaylandırırsak, seçim günü karar verilen opsiyonların özellikleri aynı değildir. Sadece vadeleri farklılık gösterebilir, sadece uygulama fiyatları farklılık gösterebilir, son olarakta hem vadeleri hem de uygulama fiyatları birbirinden farklı olabilir.
3.2.2. Amerikan Tipi Seçim Opsiyonu
Vade tarihi içerisinde (seçim gününden sonra) alıcıya seçim opsiyonunu herhangi bir zamanda kullanabilme hakkını veren opsiyon türleridir. Daha önce bahsettiğimiz gibi Amerikan tipi opsiyonlarında vadeye kadar istenilen herhangi bir zaman diliminde opsiyonu alan kişinin opsiyonu uygulama hakkı vardır. Seçim opsiyonları içinde aynı mantık çalışır ancak seçim gününe kadar opsiyonun alım mı satım mı olduğu kararı seçim opsiyonunu alan kişi tarafından belirlenmediğinden bu uygulama süresi vade ile seçim günleri arasındaki zamanda gerçekleşebilir. Örneğin, seçim
69
günü 3 ay sonra olan ve vadesi 6 ay olan Amerikan tipi Seçim opsiyonlarında uzun taraf olan kişinin üçüncü aydan sonra vadeye kadar olan herhangi bir zaman diliminde opsiyonu uygulama hakkı vardır. Ancak üçüncü ayda opsiyonun alım mı satım mı olduğuna karar vermek zorundadır. Diğer seçim opsiyonlara benzer bir şekilde fiyatlandırılırlar.