Uzm. Dr. Ruşen Koray EYİSON
Kimyasal, biyolojik ve radyolojik yayılımla meydana gelen bir tehlike durumunda olayın vuku bulduğu sıcak bölgeden, olaydan tamamen bağımsız, yalnız numunelerin tanımlandığı laboratuvar ortamına kadar her alanda sağlık personelinin kendini dış ortamın zararlı partiküllerinden koruması gerekir ve bunun için koruyucu ekipmana sahip olmalıdır. Koruyucu ekipman, tüm vücudun ve kişinin solunum yolunun dış ortamla ilişkisini tamamen kesen bir örtü görevi görür. Bir KBRN olayında yaralı sayısının çok fazla olabileceği göz önüne alındığında sağlık personeli kritik öneme sahiptir. KBRN ajanıyla kirlenmiş bir ortamda ilk savunma hattı kişisel koruyucu ekipman (KKE) olacaktır. KKE, bir solunum aygıtı ve uygun bot ve eldivenleri içeren koruyucu kıyafetten meydana gelir. Sağlığımızı tehdit eden tüm bu ajanlar, en önemli etkisini hızlıca solunum sistemi yoluyla göstereceğinden solunum aygıtı ayrı bir önem arz etmektedir. KKE, farklı seviyelerde farklı özelliklere sahiptir. Örneğin, A tipi koruyucu ekipmanda eldiven ve botlar, elbiseye entegre solunum cihazı, koruyucu elbise unsurunun içerisinde yer alıyor iken, diğer tiplerde eldiven ve botlar ayrı birer aparat halindedir.
Sonuç olarak, her seviyedeki ekipmanın başlıca rolü, kendini korumaya çalışan personelin dışında bulunan zararlı her türlü partikülün deri, sindirim ya da solunum gibi herhangi bir yoldan kişi ile temasına engel olmaktır. Kişisel koruyucu ekipman, elbise, maske, maske filtresi, eldiven ve botlar olmak üzere beş ana unsurdan oluşur.
KKE seviyelerinin sınıflandırılmasında dünyada en yaygın kabul gören ve KSYÖ (Kimyasal Silahların Yasaklanması Örgütü) ekipleri tarafından kullanılan Amerika Birleşik Devletleri Çevre Koruma Ajansının (US Environmental Protection Agency, EPA) dört seviyeli sınıflandırmasıdır (Figür 1). Bu seviyeler, solunum yolu ve derinin korunmasında farklılıklar gösterir ve hangisinin seçileceğine tehlikeli materyalin tipi, toksisitesi ve konsantrasyonuna göre karar verilir.
Seviye A: Kullanıcı personelin biyolojik, kimyasal, radyolojik veya nev’i bilinmeyen ajan veya ajanlara karşı en üst düzeyde korunmasıdır. Maruz kalınan ajanın çeşidi bilinmiyor ise veya yüksek dozda toksik ajanı soluma riski varsa veya ciddi deri ve mukoza hasarı
39
riski varsa, A Seviye koruyucu kıyafet kullanılmalıdır. Bu tip kıyafetin muhteviyatında, tek parça halinde hava geçirmeyen ve ajana dirençli elbise ve çift katlı eldiven ile yine ajana dirençli botlar ve kendi içerisinde pozitif basınçlı solunum cihazı mevcuttur. Bir sızıntı durumunda pozitif basınç, havanın içeriden dışarıya doğru akışını sağlayarak dışardan içeriye kontaminasyonu önler.
Seviye B: Personelin solunum sisteminin, gözlerinin ve cildinin; havada asılı (suspanse) olmuş katı veya sıvı parçacık içerebilen kimyasal ve biyolojik savaş ajanlarına karşı korunmasında rol alan koruyucu kıyafet seviyesidir. Cilt ile maruziyet riskinin az olduğu diğer bir ifadeyle cilt korunmasının ikinci planda olduğu durumlarda kullanılır. Hava geçirmezlik dışında A seviyesindeki gibi en yüksek düzeyde bir solunum koruması (oksijen eksikliği olan atmosfer ortamı dahil) yapar.
Seviye C: Personelin solunum sisteminin, gözlerinin ve cildinin; kimyasal gaz ve duman, biyolojik aerosoller, kimyasal ve/veya biyolojik sıvı ve toz partiküllerine karşı korunmasıdır. Ajanın havadaki konsantrasyonu çok düşükse kullanılır. Seviye B deki gibi cilt koruması mevcuttur. Önceki seviyelerden farklı olarak bir solunum cihazı yoktur.
Bunun yerine yüzü koruyan tam yüz maske, maske filtresi, ajanı geçirmeyen eldiven ve botlar vardır.
Tüm personel koruyucu elbise giyinmelidir. Sıcak bölgede kullanılan seviye A ve seviye B koruyucu kıyafet ile çalışmak hastaya sınırlı tıbbi yardım sağlanabilmesine neden olur.
Ilık bölgede ve muhtemel kontamine hastalarla temasta bulunacak hastane ortamında sağlık personelinin, asgari C seviyesinde koruyucu kıyafet kullanması hem personelin korunması hem de hastaya verimli bir bakım sağlanabilmesi açısından en uygun olandır.
Seviye D: Sağlık personelinin günlük iş kıyafetidir. D seviye koruyucu kıyafet muhteviyatı personel tarafından kullanılan cerrahi maske, laboratuvar önlüğü ve latex eldivenlerden ibarettir. Herhangi bir KBRN ajanıyla temas tehlikesi olmayan durumlarda kullanılır. Solunum koruması yoktur. Yine de, göze sıçrama olmamasına dikkat edilmelidir. Ayrıca, bir KBRN ajanının cilde veya solunum yoluna teması gibi bir tehlike varlığında, D seviye kıyafetin hiçbir koruyuculuğunun bulunmadığı hatırlanmalıdır.
40
Şekil 8-1: EPA tarafından kullanılan KKE seviyeleri
(Kaynak: Practical guide for medical management of chemical warfare casualties, OPCW)
COVID-19 küresel salgınına yönelikDünya Sağlık Örgütü (WHO) ile Amerikan Hastalıkları Kontrol ve Önleme Merkezinin (CDC) önerileri doğrultusunda türü bilinen biyoterör ajanına karşı korunmaya yönelik ilave bilgi:
Biyoterör ajanıyla kontamine olmuş hastalarla mücadele eden sağlık personelinin mutlaka N95, N99, veya N100 gibi HEPA (High Efficiency Particulate Air) filtreli bir solunum koruması kullanması gerekir. Mikotoksinler gibi istisnai biyolojik ajanlar dışında kalan ajanlar sağlıklı ve bütünlüğünü koruyan deriden geçemeyecekleri için geniş kapsamlı bir cilt korumasına gerek duyulmaz. Bununla birlikte, biyoterör ajanının bulaşıcılık ve öldürücülük gibi tehlike potansiyeli göz önüne alındığında; böyle bir ajanla kontamine olmuş hastalar ile yüksek teması bulunan sağlık personelinin, hastanın ağzından, elbisesinden, cildinden veya saçından havaya karışan aerosollerin inhalasyonu yoluyla veya hastaya temas sonrası ele bulaşan ajanın ağız, burun veya göze sürülmesi yoluyla ikincil bir bulaş riski doğabileceği için en az C seviye koruyucu kıyafet kullanması önerilir. EPA Standartlarında C seviye koruyucu kıyafetin Avrupa Standartlarındaki (EN, Europeane Norm) karşılığı tip 5 ve tip 6 giyeceklerdir. Şöyle ki;
bunlar, siperliği, ayak koruması ve/veya kapüşonu olan veya olmayan tek parçalı tulum veya iki parçalı elbise halinde gövdeyi, kolları ve bacakları kapatmak suretiyle tüm
41
vücudu koruyan giyeceklerdir. Bununla birlikte, EPA Standartlarında D seviye koruyucu kıyafet olarak bilinen önlük, ceket veya kolçak, tıbbi maske ve eldiven bileşenlerini kapsayan ve EN Avrupa Standartlarındaki karşılığı Tip 6B olan giysi, sadece vücudun belli kısımlarını kapatarak personeli korur (Şekil 8-2).
Şekil 8-2: Tip 5/Tip 6 Elbise (solda) ve Tip 6B Elbise (sağda)
42
Hasta odasına giren tüm personel (sağlık çalışanı, idari personel, temizlik görevlisi veya ziyaretçiler) mutlaka N95 standardı veya eşdeğeri maske, eldiven (vinil, nitril veya lateks), gözlük, bot veya kapalı iş ayakkabıları ve önlük kullanmalıdır. Eğer hastaya entübasyon, bronkoskopi gibi aerosol üretici işlemler yapılacaksa, sağlık personelinin daha üst seviye bir solunum yolu koruyucu olan güç destekli filtre cihazı (powered air-purifying respirator, PAPR) kullanması önerilir.
Triyajda veya polikliniklerde çalışan sağlık personelinin hasta ile en az 1 metrelik mesafeyi koruması ve hem kendilerinin hem de hastaların tıbbi maske kullanmaları; eğer fizik muayene gerekiyor ise, N95 standardı veya eşdeğeri bir maske kullanmaları önerilir.
Nihai hedef, eldivenler ile el temasını; gözlükler ile göze bulaşı; yüz siperliği ile ağız, burun ve göze bulaşı; elbise ile kişisel elbiselere ve cilde bulaşı engellemektir. Enfekte yüzeyler ile temas riski en yüksek olan ellerdir ve bu nedenle eldivenler takılı iken ellerin nereye sürüldüğüne bakılmaksızın sık sık dezenfektan ile dekontamine edilmelidir.
Mümkünse çift kat eldiven giyilmesi önerilir ve ilk kat çıkartılmadan önce dezenfektanla yıkanmalı, müteakiben alt kattaki temiz eldivenler ile elbise çıkartılmalı ve bu eldivenler de dezenfektan ile temizlendikten sonra ters yüz edilerek çıkartılmalıdır. En sonunda çıplak el ile maske çıkartıldıktan sonra eller sabunlu suyla en az 20 saniye süreyle yıkanmalıdır.
Görüş açıklığının devamlılığının sağlanabilmesi için gözlüklerin buğulanmayı önleyici özellikte olması önerilir. Ayrıca kişisel optik gözlüklerin maske kullanımı nedeniyle buğulanması nedeniyle sağlık personelinin çalışması zorlaşacağından ve dikkatin dağılmasına neden olarak enfeksiyon ajanının bulaşma riskini arttırabileceği için maskenin yüze tam oturacak şekilde takılması önemlidir. Eğer soluk alış verişi sırasında gözlükler buğulanıyor ise maske yüze tam oturmamış anlamına gelir. Sağlık personeli için kullanımı tavsiye edilen en yaygın solunum yolu koruyucular N95, N99, veya N100 maskelerdir. Bu solunum koruyucu maskeler 5 mikrondan daha küçük sıvı ve katı taneciklere karşı bariyer görevini görebilmektedir ve enfekte olmuş hastanın odasına giren sağlık personelini korumak için yeterlidir.
Hastanın tükrük ve sekresyonlarının sıçrama tehlikesine karşı ağız, burun, gözler ve cildin tamamını korumak için yüz siperliği kullanılabilir. Yüz siperliği alnı, çeneyi ve yüzün her iki yan kenarlarını örtmelidir.
43 KAYNAKLAR
1. Handbook of bioterrorism and disaster medicine. Antosia RE, Cahill JD, editors.
Springer; 2006 Dec 22.
2. Handbook of Chemical and Biological Warfare Agents. Ellison DH., CRC Press;
2010 Dec 12.
3. Practical guide for medical management of chemical warfare casualties.
Organisation for the Prohibition of Chemical Weapons. International Cooperation and Assistance Division, Assistance and Protection Branch. 2016.
4. Kimyasal Atakta Tıbbi Savunma ve Pestisitler –Medical Defense in Chemical Attacks and Pesticides, (in Turkish), Gulhane Medical Academy, 2004.
5. https://www.who.int/emergencies/what-we-do/prevention-readiness/disease-commodity-packages/dcp-ncov.pdf?ua=1
6. https://www.cdc.gov/hai/pdfs/ppe/PPEslides6-29-04.pdf
44