Sağlık ve Bitki Sağlığı Önlemlerinin Uygulanmasına İlişkin Anlaşma

azaltmak, ticarette serbestliği artırmak ve özellikle gelişmiş ülkelerce uygulanan tarım ürünleri ticaretindeki ithalat kısıtlamalarını önlemek amacıyla 15 Aralık 1993 tarihinde tamamlanan GATT Uruguay Turu müzakereleri sonucunda ülkemizin de katılımıyla 1994 yılında imzalanan ve 1 Ocak 1995 tarihinde yürürlüğe giren Nihaî Senet içinde Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) Kuruluş Antlaşması ile kurulmuştur. DTÖ şemsiye anlaşmalardan birisi de Sağlık ve Bitki Sağlığı Önlemlerinin Uygulanması Anlaşması’dır. SPS Anlaşması, Tarım Anlaşmasından ayrı olmasına rağmen Uruguay Turu Anlaşmaları arasında tarım konusunu tamamlayıcı niteliktedir. Pazara giriş, iç destekler ve ihracat sübvansiyonlarından sonra tarımla ilgili düzenlemeler açısından dördüncü ayağı oluşturduğu söylenebilir. Uruguay Round çerçevesinde akdedilen anlaşmalardan biri olan Sağlık ve Bitki Sağlığı Önlemlerinin Uygulanmasına İlişkin Anlaşma, ülkelerin gıda güvenliğini sağlamak, hayvanların sağlığını korumak ve bitkilerin hastalıklardan korunmasını temin etmek amacıyla alabilecekleri önlemlerin içerik ve sınırlarını belirlemektedir. SPS Anlaşması genel olarak; insan ve hayvanları gıdalardan kaynaklanan risklerden, insan sağlığını, bitki ve hayvansal kaynaklı hastalıklardan korumak, gıda güvenliğini sağlamak, gıda kontrolü, gıdalarda kullanılan katkı maddeleri, pestisit kalıntıları, bulaşanlar, bitki ve hayvan karantinaları ve hastalıktan arî bölge tayini, ithal edilmiş ürünlerle ilgili sağlık kuralları, ithalat yasakları gibi hususları kapsamaktadır. DTÖ, SPS Anlaşması, üye ülkelerin, SPS önlemlerini söz konusu ithalatın taşıyabileceği risk değerlendirilmesine dayandırmasını ve ticareti kısıtlayıcı sonuçlar doğursa bile risk değerlendirilmesinde bilimsel yöntemlerin kullanmasını ve gizli ticaret kısıtlaması olarak kullanmamasını gerektirmektedir.

Ülkeler prensip olarak gıda güvenliğini sağlamak için hayvan ve bitki sağlığıyla ilgili her türlü önlemi almak yönünde serbest bırakılmışlarsa da söz konusu anlaşma, bu özgürlüğün diğer ülkelere karşı haksız ve koruyucu bir şekilde uygulanmasının önlenmesini amaçlamaktadır. Bu çerçevede, anlaşma gereği sağlık önlemleri gıda güvenliğiyle insan, hayvan ve bitki yaşam ve sağlığını korumak için gerekli ölçüde

uygulanmalı, bu önlemler bilimsel verilere dayandırılmalı, uluslararası ticarette keyfi, ayırım gözeten, gizli veya haksız engel oluşturmamalıdır. Ayrıca anlaşma, gıda güvenliği için alınacak önlemlerin uluslararası karakter taşıması ve bu yönüyle önlemler arasında uyum bulunması şartını da getirmiştir. Söz konusu anlaşma, üye ülkelere sağlık önlemlerini alırken uymaları gereken bazı yükümlülükler de getirmektedir. Sağlık önlemlerinin bilimsel kriterlere göre belirlenmesi ve bilimsel verilere dayanılarak yürürlükte tutulması gerekliyken yine sağlık önlemlerinin uygulanmasında yerli-yabancı ve yabancı-yabancı arasında ayrımcılık yapılmaması ve bu önlemlerin uluslararası ticareti kısıtlayıcı gizli bir önleme dönüştürülmemesi de anlaşmanın öngördüğü yükümlülükler arasındadır. Anlaşmaya göre, ulusal mevzuat oluşturulurken; Gıda Güvenliği konusunda FAO/WHO Kodeks Alimentarius Komisyonu (CAC, Codex Alimentarius Commission), Uluslararası Salgın Hayvan hastalıkları Örgütü (OIE, Office International des Epizooties), Uluslararası Bitki Koruma Konvansiyonu (IPPC, International Plant Protection

Convention) tarafından hazırlanan standartlar ve uygulamaların temel alınması durumunda, bu mevzuatın bilimsel temele dayalı olduğu kabul edilmektedir. Bu anlaşma, DTÖ üyesi ülkelerin temel hak ve yükümlülükleri, önlemlerin uyumlaştırılması, başka ülkelerin kontrol önlemlerini eşdeğer sayma, riskin değerlendirilmesi ve sağlık konusunda uygun düzeyin belirlenmesi gibi konuları kapsamaktadır. Öte yandan, alınan önlemlere ilişkin açıklama ve bildirimlerde bulunulması ile saydamlığa ilişkin yükümlülükler de anlaşma kapsamındadır. Anlaşma, bir ülkenin sağlık ve bitki sağlığı mevzuatını uyumlaştırırken, uluslararası standarttan sapmasına ancak, “daha ileri düzeyde koruma” gerekliyse izin vermektedir.

DTÖ üyeleri SPS Anlaşması’nı, ihracatçı ülkelerin piyasaya giriş hakları ve ithalatçı ülkelerin belirli sağlık ve güvenlik standartlarını sürdürme hakları arasındaki anlaşmazlıkları çözümlemek ve insan, bitki ve hayvan sağlığını korumak adına ticareti kısıtlayıcı ve engelleyici tarife dışı engellerin oluşmasını önlemek amacıyla imzalamıştır.

Her ülke, ilgili diğer ülkelerin sağlık önlemleri konusunda gelebilecek sorularına cevap vermek üzere “Bilgi Merkezi” kurmak zorundadır. Ayrıca, tüm ülkeler, yürürlükte olan ve yeni SPS önlemleri ve risk değerlendirmesi ile ilgili temas noktası belirleme durumunda olup, ülkemizde de bu görevi Tarım ve Köyişleri Bakanlığı’na bağlı Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü üstlenmiştir. Ülkeler insan, hayvan ve bitki sağlığı ile ilgili aldıkları herhangi bir kararı, uluslararası ticareti etkileyecek boyutta ise DTÖ sekreteryasına bildirmek zorundadır, sekreterya da bu bilgiyi tüm üye ülkelere bildirmektedir. DTÖ üyeleri Kodeks Alimentarius Komisyonu, Uluslararası Salgın Hayvan hastalıkları Örgütü, Uluslararası Bitki Koruma Konvansiyonu gibi uluslararası organizasyonların koyduğu kural ve standartları kullanmasalar bile aldıkları bitki ve hayvan sağlığı ve gıda güvenliği önlemlerini bilimsel temele dayandırmak ve gerekli risk analizlerini yapmak durumundadırlar. DTÖ-SPS Anlaşması’ndaki önemli konular şöyledir:

1. Sağlık ve bitki sağlığı önlemleri, yalnızca gıda güvenliği, hayvan ve bitki sağlığını korumak üzere uygulanmalı ve riskleri azaltabilmek için bilimsel olarak kanıtlanabilmelidir. SPS Anlaşmasının diğer bir amacı da ticarette bir örnek uygulamayı sağlamak ve hem iç piyasada, hem yabancı ürünler ve tüccarlar arasında, hem de farklı yabancı ticari ortaklar arasında ayrımcılığı engellemektir. Ticaret ortaklarının sundukları farklı önlemin koruma seviyesi anlaşmadaki koruma seviyesine denk olduğu durumda bu önlem kabul edilir. SPS önlemleri sağlık korumasının uygun seviyede sağlanması için hazırlanmış asgari gerekliliklerden oluşmaktadır. (Madde 2, 4, 5 ve Ek C) 2. DTÖ-SPS önlemleri uluslararası alanda belirlenmiş standartlarla uyumludur.

Bitki sağlığı alanında ISPM’ler IPPC’ye göre geliştirilip ve benimsenirken, bölgesel standartların geliştirilmesi ve benimsenmesi RPPO’lara uygun yapılmamaktadır. Uluslararası standartlara uygunluk zorunlu olmamasına karşın, ulusal önlemler ticarette daha kısıtlayıcı olduğu durumlarda hükümetlerden bilimsel doğrulama yapmaları istenebilir. (Madde 3)

3. Pestisit Risk Analizinin bilimsel süreci durumlara uygun önlemleri belirlemek üzere kullanılır ve hangi faktörlerin dikkate alınması gerektiğini belirler. Ulusal bir önlem bilimsel olarak doğrulanamadığında ve ticarette

kısıtlayıcı olduğunda, bu önlemden etkilenen üye, alınması uygun bulunan bu önlemin temeline ilişkin açıklama isteyebilir. (Madde 5)

4. Önlemler hem üretim hem de varış yerindeki alanların koşullarına uygun olmalı ve pestisitten arî ya da düşük pestisit alanlarındaki pesitisit yaygınlığı dikkate alınmalı, alınan önlemlere ilişkin kanıtlar olmalı ve ticaret ortağının istemesi durumunda bilimsel verilere ulaşması sağlanmalıdır. (Madde 6) 5. Ulusal yönetmelikler hemen yayınlanmalı, ticaret ortağının buna uyması için

uygun zaman tanınmalı ve DTÖ sekreterliğine bildirilmelidir. Hükümetler SPS Önlemlerine ilişkin bilgilerin dağıtımı için Bilgi Merkezi kurmalı ve bildirimden sorumlu tek bir merkezî yetkili belirlemelidir. İstenildiği takdirde SPS Önlemlerinin temeli yeniden incelenebilir. Bitki sağlığı önlemlerinin yayınlanması ve taraf ülkelere bunlara ilişkin bilgilerin sağlanması Anlaşmanın temel amaçlarından biri olan “Şeffaflık” ilkesi olarak bilinmektedir. (Madde 7, Ek B)

6. Kontrol, denetim ve onaya ilişkin prosedürlerde ayrımcılık gözetilmemeli ve bilgi, örnekleme ve olanaklara ilişkin şartlar ilgili prosedüre uygun ve gerekli olduğu biçimde sınırlandırılmalı ve şikâyet prosedürleri işletilmelidir. (Madde 8 ve Ek C)

7. Gelişmiş olan ülkeler, daha az gelişmiş olan ülkelerdeki ticaret ortaklarına, gelişmekte olan ülkenin ihtiyaçları ve içinde bulunduğu uyum için zamanın arttırılması gibi özel zorluklar konusunda teknik yardım sağlamalıdır. SPS hükümlerinin uygulaması, gelişmekte olan ülkelerde gecikmeye uğrayabilir, bu sebeple SPS komitesi gelişmekte olan ülkelere SPS Anlaşmasının yükümlülüklerine göre zaman sınırı olan istisnalar verebilir. (Madde 9, 10 ve 14)

8. SPS Komitesinin kurulması ve çalışma şartları belirlenmiştir ve Üye Devletlerde bulunan bölgesel ya da sivil kuruluşların Anlaşmanın hükümlerine uyması gerekmektedir. (Madde 12 ve 13)

Bilimsel analiz ve verilere verilen önem ISPM No:2 ve No:11’in geliştirilme nedeni olan Bitki Sağlığı Risk Analizi (PRA) uygulamalarını belirgin biçimde arttırmıştır. PRA bitki sağlığı alanındaki riskleri bilimsel ve nesnel olarak analiz eden ve böylece

hangi karşı önlemlerin alınması gerektiğini belirleyen bir yöntemdir. Benzer şekilde, bitki sağlığı önlemlerinin gerekli ve bilimsel verilere dayanıp dayanmadığını belirlemek üzere yapılan analizde de kullanılabilir.

Hükümetlerin DTÖ–SPS Ek A (5)’te tanımlandığı üzere gıda güvenliği ya da hayvan ve bitki sağlığına yönelik uygun koruma seviyesini belirlemede özgür olmaları konusunda uzun tartışmalar yapılmıştır. Teoride hükümetler koruma seviyesini yüksek seviyede oluşturmaktadır, bu da uluslararası ticareti oldukça zorlaştırmaktadır. Ancak bazı kısıtlamalar vardır. Birincisi, risk belirlenmeli, değerlendirilmeli ve önlemler bu oluşan riski karşılayacak kapsamda uygulanmalıdır (Madde 2,2 ve 5,1). 5.4 Maddesine göre uygun koruma seviyesini seçerken ticarette asgari engel yaratan amaca yönelik bir seviye seçilmeli, 5.8 Maddesine göre uluslararası standartlara uymayan önlemlerin gerekçeleri istek olduğunda sağlanmalıdır. İkincisi, IPPC VII.2.g Maddesine göre, önlemler, oluşan pestisit riskiyle uyumlu olmalı, riski karşılayacak asgari gerekliliğe sahip olmalı ve ticaret ve dolaşımda en az engel yaratmalıdır. Buna ilaveten, ayrımcılık gözetilmemesi prensibine göre (DTÖ-SPS Madde 2,3; IPPC Madde VI 1.a) aynı standartlar iç üretimde de uygulanmalıdır. Bununla birlikte ithalatçı ülkede ciddi pestisit yaygınlığı yoksa ve ihracatçı ülkede kontrol edilmediği gibi durumlar söz konusu olduğunda tüm ülkeler yüksek seviyede koruma talep edebilmektedir. Ancak, uygulanan önlemler bilimsel müzakereler ve PRA’ya dayanmalıdır. Bunlar, bilimsel verilere göre test edilmiş ve gerektiğinde PRA sonuçlarına göre açıklama yapılabilecek şekilde geliştirilmelidir.