Laboratuvarlarda kullanılan sıkıştırılmış gazlar genel olarak üç kategoridedir:
1. Sıvılaşmış gazlar ( Propan, karbon dioksit, vb.)
Şekil 8.11: Elektrik şokunda ilk yardım
Şekil 8.10:Ana şalter
Sayfa 146 Laboratuvar Güvenliği Rehberi Sürüm: 1 / 2014 2. Sıvılaşmamış gazlar (Oksijen, nitrojen, vb.)
3. Eriyik gazlar (Asetilen)
Sıkıştırılmış gazlarda oluşabilecek tehlikelere karşı alınması gereken önlemler aşağıdaki kutuda (KUTU-8.3) özetlenmiştir.
KUTU-8.3
SIKIŞTIRILMIŞ GAZ ÖNLEMLERİ
1. Güvenli konuşlandırma: Gerekli durumlarda tüpler toplu halde bulundurulmalı ancak geçimsiz gazların bir arada bulunmamasına dikkat edilmeli ve aşağıdaki koşullar sağlanmalıdır:
Tüpler;
a. İyi havalanan, kuru ve ayak altında olmayan bir yerde,
b. Yangın tehlikelerinden (radyatör veya açık alev gibi ısı kaynakları) uzakta,
c. Devrilmeye karşı sabitlenmiş olmalıdır (Şekil 8.12).
2. Basınç regülatörü: Tüpler her zaman basınç regülatörüne ya da koruyucu başlığa sahip olmalıdır (Şekil 8.13). Oksijen tüplerinde kullanılan regülatörler diğer gazlar için kullanılmamalıdır (yangın riski).
3. Güvenli saklama ve taşıma: Tüpler tercihen bina dışında konuşlandırılmalı ancak mümkün değilse laboratuvar kapısına yakın bir yerde veya koridorda bulundurulmalıdır. Bunun yanında aşağıdaki hususlara da dikkat edilmelidir.
d. Kimyasalları ayrıştırma kurallarına uygun (Yanıcılar-oksitleyiciler-aşındırıcılar ayrılacak şekilde) şekilde
e. Dolu ve boş tüpler ayrı yerlerde f. Boş tüpler kapakları takılı halde
saklanmalı
g. El arabası ile taşınmalı (Şekil 8.14)
4. Uygun KKD: Deri temasını engelleyecek, göz ve yüzü koruyacak, gaz solumayı önleyecek kişisel koruyucu donanım kullanılmalıdır (Şekil 8.15).
Şekil 8.12: Sıkıştırılmış gaz içeren tüplerin duvara sabitlenmesi
Laboratuvar Güvenliği Rehberi Sayfa 147 Sürüm: 1 / 2014
Sıkıştırılmış gazlar; tüp içindeki yüksek basınç nedeniyle roket gibi fırlayarak kişilere ve ortama hasar verebilir. Ayrıca, gazın özelliklerine (yangın, patlama, solunum yoluyla zehirlenme) veya asfiksiye (ortamdaki O2 konsantrasyonunu azaltarak) bağlı olarak bazı tehlikelere yol açabilirler (Şekil 8.16). Bununla birlikte sıkıştırılmış gaz içeren tüplerin düşmesi ve devrilmesi yaralanmalara da yol açabilir.
Yangın
Laboratuvar çalışmaları sırasında yangına yol açabilecek tehlikeler temel olarak aşağıdaki şekilde gruplandırılabilir:
1. Açık alev: Laboratuvarlarda bek alevi ve bunun gibi açık alev kaynakları en önemli yangın tehlikeleri arasında yer almaktadır. Bu uygulamaların yerine insineratör veya tek kullanımlık malzemelerin kullanılması uygundur.
2. Elektrik: Devrelerin aşırı yüklenmesi, uzun elektrik kordonları, gereksiz yere açık bırakılan ekipmanlar ve laboratuvar için tasarlanmamış cihazlar, elektrik sistemindeki yetersiz bakım elektrik kaynaklı yangınlara neden olabilir.
3. Gaz: Laboratuvarlarda kullanılan yanıcı ve patlayıcı gazlar yangına neden olabilir.
Laboratuvardaki aşırı uzun ve bozulmuş gaz boruları da bu olasılığı artırır. Gaz kaçağı olduğunda ortamın yetersiz havalandırılması hem yangın hem de zehirlenme olasılığını arttırır.
4. Kimyasallar: Laboratuvarlardaki yangınların çoğu yanıcı çözücülere (solventlere) bağlıdır. Etil alkol, eter gibi maddelerin parlama noktası düşük olduğundan kolaylıkla tutuşabilirler. Kimyasalların tehlikelerine ilişkin ABD Ulusal Yangından Korunma Kurumu (NFPA: National
Fire Protection Agency / www.nfpa.org) tarafından
sözcükleri ile tarama yaparak) erişebilirsiniz. NFPA kategorilerine göre etanolün yangın tehlikesi "3" dür. Şekil 8.17'de kategori 3 maddelerin parlama noktalarının 37.8 ºC altında olduğu görülebilir. Bu etanolün 38 ºC’in altında parlayabileceği yani
Şekil 8.17: NFPA’e göre kimyasalların değerlendirilmesi Şekil 8.16: Sıkıştırılmış gazlara bağlı
tehlikelere yönelik uyarı işaretleri
Sayfa 148 Laboratuvar Güvenliği Rehberi Sürüm: 1 / 2014 açık alev kaynağı yakınında tutulan bir etanol şişesinin ağzı açıksa, etanolün yanmaya başlayabileceği anlamına gelir. NFPA etiketi ile ilgili ayrıntılı bilgi için EK-8.1’e bakınız!
Laboratuvar yangınlarının çoğu yanıcı-çözücülere (alkol, eter, kloroform, vb.) bağlıdır.
Yangının oluşması için yanıcı madde, tutuşturucu ve oksijen gereklidir (Şekil 8.18).
Şekil 8.18: Yangın için gereken etmenler
Yanıcı maddeler A (katılar), B (sıvılar), C (gazlar), D (metaller ve alaşımlar) ve E (elektrik) olarak 5 kategoriye ayrılır. Bu maddelerin varlığında ortamda bir tutuşturucu (açık alev, yüksek ısı kaynağı, kıvılcım, vb.) varsa, yanıcı maddenin parlama derecesine bağlı olarak yangın ortaya çıkabilir. Kuşkusuz yanma olayı oksijen gerektirir. Uygun durumlarda alevlerin üzeri yangın battaniyesi, vb. bir örtü ile kapatılarak oksijenle temas
önlenebilir ve yangın
söndürülebilir. Ancak, birçok durumda bu olanak yoktur ve yangın söndürücülerin kullanılması gerekir. Yangın söndürücüleri yanıcı maddenin türüne (kategorisine) göre seçilmelidir (Şekil 8.19). Su ve köpük iletken olduklarından elektrik akımının yayılmasına neden olabilirler. Bu nedenle, elektrik yangınlarında su ve köpük kullanılmamalıdır.
Laboratuvarda karşılaşılabilecek yangın türleri açısından kuru toz söndürücüler katı, sıvı, gaz ve elektrik kaynaklı yangınlarda kullanılabilir.
Yangına müdahale ederken DEB (değerlendir, eyleme geç, bildir) yaklaşımı sergilenmelidir (KUTU-8.4). Bu bağlamda:
Şekil 8.19: Yangın söndürücü kategorileri
Laboratuvar Güvenliği Rehberi Sayfa 149 Sürüm: 1 / 2014
KUTU-8.4
BİR YANGIN ANINDA YAPILACAKLAR
1. Değerlendir: Kendinize ve diğer çalışanlara yönelik risk (patlama, vb.) var mı? Çevrede yanıcı-patlayıcı madde var mı? vb. sorular ile hızlı bir durum değerlendirmesi yapmak gereklidir.
2. Eyleme geç: Çevredekiler uyarılmalı ve yangına müdahale edilmelidir. Yangın söndürücü alevlerin üzerine değil alevin tabanına sıkılmalıdır. Yangına müdahale ederken, acil bir durumda ortamı hemen terk edebilmek için arkanız çıkışa dönük olmalıdır.
3. Bildir: Olay yetkililere bildirilmelidir.
Yangın eğer üzerinize sıçrarsa durun, hemen yere çökün ve yerde yuvarlanın (Şekil 8.20).
Şekil 8.20: Alev alma halinde yapılması gerekenler
Laboratuvarda yangın battaniyelerin bulunması da son derece önemlidir. Gerektiğinde alev alan kişinin üzerine veya yangına bu battaniye ile müdahale edilebilir (Şekil 8.21).
Küçük çaplı yanıklarda yara yerinin 15-20 dakika süre ile su altında tutulması, gerekliyse tıbbi yardım alınması önerilir (Şekil 8.22).
Tüm olayların bildirilmesi, önlem alınması açısından gereklidir.
Şekil 8.21: Yangın battaniyesi
Şekil 8.22: Basit yanıklara ilk müdahale
Sayfa 150 Laboratuvar Güvenliği Rehberi Sürüm: 1 / 2014