Sıfat Tamlamaları

“Begligiñdi Buzba Sen” adlı Ģiir kitabı, sıfat tamlamaları yönünden çok zengindir. ġair kelimelere yüklediği yeni anlamlar ile o kadar güzel sıfat tamlamaları kullanır ki bu da onun sanatını yüceltir. Onun kullandığı sıfat tamlamalarının anlam değerini görebilmek için tamlamaları tek baĢına ele almamak gerekir. Çünkü sıfat tamlaması, Ģiirin tamamı içinde değerlendirildiğinde anlam derinliğini ve gerçek gücünü gösterir.

ġair varlıkların özelliklerini nesnel bir Ģekilde dile getirmenin yanında, kelimeleri mecaz anlamda kullanarak varlıkları öznel boyutta nasıl algıladığını da bize gösterir. Belirtme sıfatlarıyla yaptığı tamlamalar daha gerçekçiyken niteleme sıfatları ile yaptığı tamlamalar Ģairin hayal gücünü ve Ģairlik yeteneğini görmemizi sağlar. Bu açıdan bakıldığında Ģair sıfat tamlamalarında birçok söz sanatı da kullanmıĢtır.

ġairin Ģiir kitabında kullandığı sıfat tamlamalarından bazıları Ģunlardır:

bir nama (bir nağme)

arzan sözler (ucuz sözler) qırmızı qan (kırmızı kan) asqar tawlar (yüce dağlar) jañaĢa oylaw (yeni dünya) biyik minber (yüksek kürsü) eski tutımlar (eski tutumlar) temir perdeler (eski perdeler) här adam (her insan) bay el (zengin halk) türli jol (türlü yol)

gürmewli tiller (bağlanmıĢ diller) jıllı üy (sıcak ev)

jawız mafiylar (düĢman mafyalar)

bos arba (boĢ araba)

ädil zaman (adil zaman) sarsıq söz (kötü söz) mut dünya (boĢ dünya)

haram qollar (kötü eller) artıq dünya (fazla mal) bir bäle (bir bela) qay töbe (hangi tepe) qara dawıl (kara rüzgâr)

ġairin kullandığı sıfat tamlamaları içinde sıfat-fiillerle yapılan tamlamalar da önemli bir yer tutar. Bunlardan bazıları Ģunlardır:

botasız bozlağan ärwana (yavrusunu arayan deve) körsetken rähätli kün (göstereceğin güzel gün) alıp kelgen jer (alıp keldiğin yer)

gönergen dünya (köhnemiĢ dünya)

Ģağlap jasaytuğın el (mutlu yaĢanacak il) söylep-söylep bolğan jeriñ (söyleyip durduğun yerin) “Qawın-qawın” degen oyın (kavun karpuz denen oyun) düzde qasqır quwğan kiyik (düzde kurdun kovaladığı geyik)

tapqan Ģarañ (bulduğun çaren)

kuponğa üñiltken küniñ (kupona baktırdığın günün) bir masqara qılğan jeriñ (maskara ettiğin yerin) sürgizgen däwranlarıñ (sürdürdüğün devranların)

sıyınğan Quday (sığındığımız Allah)

“Aralım” dep “jılağan” gezler (Aral‟ım diye ağladığın anlar) Ģının aytqan Ģayır (doğruyu söyleyen Ģair) insap degen närse (insaf denen Ģey) botası ölgen ärwana (yavrusu ölen deve)

Ġbrayım Yusupov Ģiirlerinde sıfat-fiil gruplarını ve birden fazla sıfatı tamlayan yaparak çok uzun sıfat tamlamaları kullanmıĢtır. Bu tamlamalar bazen birkaç mısradan oluĢabilmektedir.

“Dünyada bir ullı mämlekettiñ “Dünyada bir ulu memleketin

Toyların tarqatqan jeriñ usı ma?” Toylarını dağıttığın yerin bu muydu?”

Miynet Ģınıqtırğan bilegin, Zora alıĢtırdığı bileğini, Aq kökirek eden elseñ dep,” Ak gönül eden halksın diye,”

“Ayday jamalıña juldız tünegen, “Ay gibi cemaline yıldız tüneyen, AĢıqlar kewliniñ quyaĢı qızlar.” ÂĢıkların gönlünün güneĢi kızlar.”

“Ruhı tereñ muhiyt özbek xalqınıñ “Ruhu derin okyanus (olan) Özbek halkının Abiyhayat quyğan duwalı tili.” Âb-ı hayat koyan dualı dili.”

ġair isim tamlamaları ile sıfat tamlamalarını birlikte kullanarak karma tamlamalar yapmıĢtır. Sıfatlar bazen isim tamlamasının tamlayanını, bazen tamlananını, bazen de isim tamlamasının tamamını nitelemiĢtir.

göne sürdew jol (eskinin devamı olan yol) aĢköz bendelerdiñ peyli (açgözlü kulların niyeti) bul bazardıñ öz zañı (bu pazarın kendi kanunu)

däslep ümit qusı (eski ümit kuĢu)

jaqsı ümitlerdiñ aydın güzarı (güzel ümitlerin aydınlık yolu) ölgen näresteniñ bas uĢı (ölen bebeğin baĢ ucu)

3.2.3.3. Ġkilemeler

Karakalpak Türkçesinde ikilemeler “jup sözler” veya “täkirarlar” Ģeklinde ifade edilir. Ġkilemeler aynı cinsten kelimelerin meydana getirdiği gruptur. EĢ anlamlı, zıt anlamlı, yakın anlamlı kelimelerin birlikte kullanılması veya aynı kelimenin tekrarlanması gibi yollarla ikileme yapılabilir. Ġkilemeler anlamı kuvvetlendirmek için kullanılır. ġairin Ģiirlerinde kullandığı ikilemelerden bazıları Ģunlardır:

ädep-ikram (edep ikram) qawın–qawın (kavun karpuz) bazar-oĢar (pazar yeri)

kem-kem (biraz)

sıy-marapat (marifet) tälli-pälli (telli pullu) qıylı-qıylı (farklı farklı)

qabat-qabat (kat kat) zañ-zakon (hak adalet) alıp-alıp (alıp alıp) barıp-barıp (varıp varıp) aqıl-zeyin (akıl fikir) dos-yaran (dost yâren) ata-baba (ata baba)

oy-Ģıqır (çukur) aqıl-parasat (akıl feraset) öksip-öksip (hıçkıra hıçkıra) ökpe-giyne (küskünlük) at-abıray (ad Ģan) miyrim-Ģäpaat (merhamet) abısın-ajın (akraba)

ata-ana (baba ana)

az-kem (biraz)

mereke-toylı (düğünlü toylu) apaq-Ģapaq (keyifli)

aĢ-jalañaĢ (aç çıplak) keĢi-kündiz (gece gündüz) kelip-kelip (gelip gelip) düris-düris (güp güp) saz-säwbet (saz sohbet) taram-taram (ayrı ayrı) qıyda-qıyıs (kıyıda kenarda) qalay-qalay (nasıl) qas-qabaq (kaĢ göz) gül-gül (gül gül) astan-kesten (alt üst) küyip-pisip (yanarak) ülken-kiĢisi (büyüğü küçüğü)

namıs-ar (namus ar)

Ģatır-Ģatır (çatır çutur) oylay-oylay (düĢüne düĢüne)

tam-tam (alkıĢ)

tilkim-tilkim (dilim dilim) qabaq-tostağan (çanak çömlek)

dünya-mal (mal mülk)

tıñlay-tıñlay (dinleye dinleye) uĢar uĢar (uçar uçar) toba-toba (tövbe tövbe)

3.2.3.4. Fiilimsi Grupları

ġair Ģiirlerinde isim-fiil, sıfat-fiil ve zarf-fiil eklerini sıkça kullanarak birçok fiilimsi grubu oluĢturmuĢtur. Bunlardan bazıları Ģunlardır:

Ġsim-fiil grupları:

Kelgendeyseñ tek gül aralamaqqa Mäjbürleyseñ qattı sözge barmağa Häkim bolıw oñay emes tap häzir Bir gezde deputat bolıw mär edi Kendir menen xoĢlasıw

Jurttı talatpaqta bazar tusında Jalğız jolğa Ģığıw qıyın ömirde Erkin söylep, erkin jazıw degendi Arzan alıp, qımbat satıw, tüsirim Keten köylek kiyip sallanıp jürmek QuĢtar azat, tatıw ömir sürmege

Sıfat-fiil grupları: Satıp hüjdan degen närseni Suwı qaĢqan jağalıqlardı

Teñizdi teris qaytqan zamanlar qurttı. Köpten kütken toydıñ änjamı keldi. Erkin jasaytuğın zaman keldi dep ġımĢıq añlıytuğın tarğıl pıĢıq ta

Zarf-fiil grupları:

“Qoy derge xoja joq” degen usı-dä! Ayaqqa ağızbay, teñseltti jurttı. Qala tapbay, bärha qaytıp kelemen. Azamatlıq äylep beldi buwınbay Sawlatına tañırqanbay qoymaysañ Bir tınbay islep turaman.

Hawlıqpay hawalap uĢar alasar, Därya suwın Ģöllerge burıp

Gäp sonda: sen bizdi taslap ketkeli Biraq bazar degen bäle Ģıqqalı Mänili söz bazarına salğanda Öz ömirimdi oylağanda, bärhama Tiliñ muki bolmay Täñirim aldıñda Jaqsıñdı jasırmay, aytsaq durısın Begligin buzbastan alıp ötti dep Tawğa Ģığıp, taza hawa jutqanday

3.2.3.5. Deyim ve Atasözleri

Deyim ve atasözleri bir olay veya durum karĢısında düĢüncelerin daha etkili ve kısa bir Ģekilde ifade edilmesini sağlayan kelime gruplarıdır. Daha çok mecaz anlamda kullanıldıkları için yoğun anlamlar taĢırlar. Ayrıca ait olduğu milletin kültür birikimini, değerlerini ve hayata bakıĢ tarzını yansıtırlar. Deyim ve atasözlerinde kullanılan kelimeler bölgeden bölgeye değiĢiklik gösterebilir. Bu açıdan bakıldığında Karakalpak Türkçesinde kullanılan deyim ve atasözlerinin birçoğu Türkiye Türkçesindekilere benzemektedir.

ġair deyim ve atasözlerini sıkça kullanarak anlatımını zenginleĢtirmiĢtir. Kullandığı deyim ve atasözlerinden bazıları Ģunlardır:

Jürek jan-: Yüreği yanmak, çok üzülmek “Jürek jansa, ıĢqı otında jansın,”

Jürek Ģäwkildes-: Yüreği oynamak, heyecanlanmak “Jürek Ģäwkildesip, quwantıp eldi”

Jüregin dağla-: Yüreğini dağlamak, acıyla ve özlemle içi yanmak “Dağlap ketti doslarıñnıñ jüregin.”

Jüregi sızla-: Yüreği sızlamak, çok üzülmek “Solar sönbegey dep, jüregim sızlar.” Közini aĢ-: Gözünü açmak, uyanık olmak

“Közin aĢsın dediñ här el, här adam.”

Artıq dünya köz çığarmas: Fazla mal göz çıkarmaz. “Artıq dünya köz Ģığarıp,”

Közine jas al-: gözleri dolmak, duygulanmak “Quwanğannan közime jas alaman.”

Köz öñinnen öt-: Gözünün önünden geçmek, hatırlamak “Bäri köz öñimnen ötkendey boldı,”

Qabaq Ģıt-: KaĢlarını çatmak, kızmak “Säl talpınsañ, iyeñ qabaq Ģıtqanday.” Aqıl ayt-: Akıl vermek

“Aqıl ayttıñ biyik minberden turıp,” Aqıl al-: Akıl almak, danıĢmak “Häzir aqıl almas birew-birewden.” Qara ter bol-: Kan ter içinde kalmak “Birew eñbek eter qara ter bolıp,” Közleri girew tart-: Gözleri kararmak “Közlerim girew tarttı dep ökinbe,” Masqara qıl-: Maskara etmek “Bir masqara qılğan jeriñ usı ma?”

Bası tasqa tiy-: BaĢı taĢa değmek, ağır bir durumun ders olması “Bası tasqa tiygenge deyin,”

Qulaq as-: Kulak asmak, önem vermek “Qulaq asar Ģaytan waswasasına,”

Qoldan kel-: Elinden gelmek, yapabilmek “Qoldan kelse, kewliñdi tabar edim,”

Qolğa al-: Ele almak “Öziñdi qolğa al, qäne,”

Qolğa tüs-: Ele geçmek, yakalanmak “Urlıq islep qolğa tüseqoysañ sen,” Qol jay-: El açmak, dilenmek “Batısqa qol jayıp, qayır soratıp,” Jüz qızart-: Yüz kızartmak, utandırmak “Qızartpağıl sen jüziñdi.”

Qadem bas-: Ayak basmak, varmak “OyĢañ qadem basıp Ģayıra barar.” ĠĢi küy-: Ġçi yanmak

“Künlep iĢi küygen jaman közlerden.” Dem al-: Nefes almak, dinlenmek “Ġnsan aĢıqlarday Ģağlap dem alsın,” Kewil ber-: Gönül vermek

“Qıyalım sol yarğa kewil bergeli,”

Esten tandır-: Kendinden geçirmek, kendini kaybetmek “Sayrata – sayrata esten tandırdı.”

Suwsız japqa qos Ģığır: Susuz kuyuya iki çıkrık “Xalıqta söz bar: suwsız japqa qos Ģığır…”

Suw kötermes sirkesi: Su kaldırmaz sirkesi (tahammülsüzleĢmek) “AĢ adam urısqaq” degendey,

Suw kötermes sirkesi.”

3.2.4. Söz Sanatları

Söz sanatları kelimelere yeni ve derin anlamlar yükleyerek anlatımın sıradanlıktan kurtulmasını sağlar. Çünkü Ģair söz sanatları sayesinde istediği ve hayalini

kurduğu her Ģeyi dile getirebilir. TeĢbih sanatını kullanarak istediğini, istediğine benzetir. TeĢhis sanatıyla insan dıĢındaki bir varlığa insan özellikleri kazandırır. Mübalağa sanatıyla olması mümkün olmayan bir durumu, olmuĢ gibi anlatır. Ġntak sanatı sayesinde bize masal ve fabllardaki dünyayı sunar. Tekrir, tezat, istifham gibi sanatlarla da dikkatin yoğunlaĢmasını sağlar. Anlatıma Ģiirsellik kazandırır.

Söz sanatları inci kabuğu gibidir. ġair anlatmak istediği düĢünceleri bu kabukların içinde sunar bize. O kabukları açabilenler, içinde saklı incilere de ulaĢabilir.

Söz sanatlarının her biri gökkuĢağının ayrı bir rengi gibidir. Her bir rengin tek baĢına bir güzelliği olsa da bu renklerin bir araya gelmesiyle oluĢan gökkuĢağının güzelliği apayrıdır. Bu yüzden söz sanatları anlatımın rengidir. ÇeĢitliliği ve sayısı anlatımı zenginleĢtirir.

ġair Ġbrayım Yusupov eserinde değiĢik söz sanatlarını baĢarılı bir Ģekilde kullanarak Ģairlik yeteneğini gözler önüne sermektedir. Onun eserinde kullandığı söz sanatlarından bazıları Ģunlardır:

TeĢbih (Benzetme)

“Analar perzentin berip jawlarğa,

Botasız bozlağan ärwana bolar.” (1-20, 1-21). SavaĢta çocuğunu kaybeden anneler, yavrusunu arayan deveye benzetilmiĢtir.

“Usap düzde qasqır quwğan kiyikke,

Bahalar sekirip ketti biyikke.” (3-5, 3-6). Değerlerin yok olması, düz yerde kurdun kovaladığı geyiğin kaçıĢına benzetilmiĢtir.

“Sözden danğırlatıp aydap bos arba,” (3-28). BoĢ sözler, boĢ bir arabanın çıkardığı sese benzetilmiĢtir.

“Suw emes, söz aqtı Tüyemoyınnan,” (3-36). Tüyemoyın‟da söylenen vaatler suya benzetilmiĢtir.

“Täwekel qayığın mindik, jigitler.” (4-24). Tevekkül, kayığa benzetilmiĢtir. “Bul dünya degeniñ bir qızıq bazar,” (5-29). Dünya, pazar yerine benzetilmiĢtir.

“Kewil qusım uĢsa sayran etiwge,” (44-24). Gönül, kuĢa benzetilmiĢtir. “Sol öziñ sıypağan qara ĢaĢlarğa

Qıraw tüsti biraq gäp onda emes.” (44-29, 44-30). Beyaz saçlar, kırağı‟ya benzetilmiĢtir. Ayrıca Ģaçındaki akların yaĢlılıktan olduğunu bilen Ģair, bunun nedenini kırağı düĢmesine bağlayarak hüsn-i ta‟lil sanatını da kullanmıĢtır.

“ĠyisĢil iyttey izlep tawıp alasañ.” (46-14). Yalnızlık, kokuyu iyi alan köpeğe benzetilmiĢtir.

“Qosıq aytqan janan qay bağdıñ güli?” (61-23). ġarkı söyleyen güzel, bir güle benzetilmiĢtir.

“Bir biymaza nazbiyke ğoy Ģayırlıq,” (66-26). ġairlik, âĢığı bıktıran nazlı bir kıza benzetilmiĢtir.

TeĢhis (KiĢileĢtirme)

“Däwir dağdarıstan awara bolar.” (1-5). Sıkıntıdan avare olmak, insana ait bir özelliktir. Bu özellik “devir” kavramı için kullanılarak teĢhis yapılmıĢtır.

“Ädilliktiñ sotı qurğan duzaqqa” (3-15). Tuzak kurmak insana ait bir özelliktir. Bu durum adalet mahkemesine yakıĢtırılarak kiĢileĢtirme yapılmıĢtır.

“Bilim, zeyin menen uzaqtan Ģolıp,” (4-37). Bilim zihinle uzaktan gezer, denerek kiĢileĢtirme yapılmıĢtır.

“Tağdir burdı atımdı özge bir jolğa.” (45-4). Kader, atın yönünü baĢka bir tarafa döndürdüğü için kiĢileĢtirilmiĢtir.

“BunĢa quwdalaysañ, zañğar jalğızlıq!” (45-33). Yalnızlık, Ģairi takip ettiği için kiĢileĢtirilmiĢtir.

“Basqa ağaĢlar jaynap-jasnap turğanda,” (63-19). CoĢup mutlu olmak insanî bir özelliktir. Bu özellik ağaçlar için kullanılarak kiĢileĢtirme yapılmıĢtır.