1.15.2.3.Sıfat-Fiil Gruplarının Edat Gruplarında Kullanılması

Anın beykut uçuruna mintip coltoo bolup turganım üçün cana anın caşın uluulugun sıylap, kolumdu töşümö kısıp, tazim etip koydum (126:26)

‘Onun sakin anlarına öyle edip engel olduğum için ve onun güzel büyüklüğüne hürmet edip, elimi göğsüme sıkıştırıp, saygı gösterdim.’

I.1.16.ZARF-FİİL GRUPLARI

Muharrem Ergin’in “gerindium grubu”,Haydar Ediskun’un “bağ-fiiller (ulaçlar)”, Süer Eker’in “zarf-fiil (ulaç grubu)”olarak adlandırdığı zarf-fiil grupları da tıpkı isim-fiil, sıfat-fiil gibi grubun sonunda yer almaktadır ve kendisine bağlı unsur, unsurlardan meydana gelmektedir. Cümle içerisinde genel olarak zarf tümleci görevinde olurlar. Cümleyi, sınırlama, durum, tarz gösterme, zaman gibi çeşitli yönlerden belirginleştirirler (Ergin 2013:396, Karahan, 2019:57,Eker 2017:365).

Karaağaç (2018:891) Dil bilimi terimleri ile ilgili hazırlamış olduğu çalışmasında zarf-fiil grubu için “zarf-eylem öbeği” terimini kullanmıştır ve

“Zarf-eylem öbeği bir zarf-“Zarf-eylem ile kurulup ona bağlı birden çok ögeyle oluşur. Zarf-“Zarf-eylem öbeğinde asıl öge, yani zarf-eylem eki almış eylem sona gelir ve ona bağlı birimlerin de onun önünde yer alır.” şeklinde tanımlar.

Zarf-fiil grubu, bir zarf-fiil ile oluşturulan fiilimsi grubudur. Aşağıda verilen örnekler Kırgız Türkçesindeki “(IU)p,A/O/y, mAy/mOy, GAnçA/GOnçO,

-GAnI/-GOnU, -GAndA/-GOndO, -mAyInçA/mOyUnçA, -GIçA/-GUçA, -(A)ArdA/-(O)OrdO, -A/O/y elekte, -BAstAn/-BostOn, gibi zarf-fiilleriyle kurulmuş cümle

örnekleridir.

1.Birok çıgarmaga kelgende akın anday stanttardan kaçıp,birdeylikten birdey

emestikti izdöögö tiyiş (14:15)

‘Ama konu yaratıcılığa geldiğinde şairin aynı standartlardan kaçarak, aynı olmamanın yollarını araması gerek.’

57

2.Aǹgıça asman büt boydon uç-kıyırsız teatr zalına aylanıp, cıldızdar dene-baştarı

bilinbesten, calaǹ gana közdörü bal-bal cangan teatr körüüçülörü okşoy tüştü.

(17:25)

‘O sırada gökyüzü tamamen uçsuz bucaksız tiyatro salonuna dönüşüp, yıldızlar gövde başları belli belirsiz olup, sadece gözleri alev alev yanan tiyatro izleyicileri gibiydi.’

3.Emi bir kelgende alıp kalarsıǹ.(29:10) ‘Diğer geldiğinde alırsın.’

4.Tüşör cerinde barıp tüşküçö , emi anı toktotup kalçu küç kayda?! ‘Düşeceği yere varıp ininceye kadar, şimdi onu durduracak güç nerde?!’

5.Baldar mektepterde tirüülöy kömülüp, cer uruksuz, cetim kaldı. (124:21) ‘Çocuklar okullara diri diri gömülüp, yeryüzü soysuz, yetim kaldı.’

6.Altımış caşka kelgiçe men eki ce üç cılda bir , bolgonu 4-5 basma tabakkölömündö

ır cıynaktarın çıgarıp cürdüm. (139:25)

‘Atmış yaşına gelene kadar ben iki ya da üç yılda bir, tamamı 4 -5 basma matbu kâğıt hacminde yayınlarımı çıkardım.’

7.Alda kimdi kömgönü alparışat? (160:10) ‘O zaman gömmek için kimi götürecekler?’

8.Kelin bölmönün eşigin tarsıldata urgulap, kıykırıp çatak salat.(73:8)

‘Gelin odanın kapısını çatırdatarak birkaç defa vurup, bağırıp kavga çıkarmış.’

9.Birok aga karabastan, ölkönün bardık ele şaarlarında, a tügülkıştaktarga çeyin

ataandaşkansıp Leninge estelik kurup catışat. (202:7)

‘Ama, ona bakmadan, ülkenin tüm şehirlerinde, hatta köylerde bile birbirleriyle yarışır gibi Lenin için hatıra yapmışlar.’

10.Adam özündögü ündü ukpay caşay albayt. (200:22) ‘İnsan içindeki sesi duymadan yaşayamaz.’

58

11.Alıskı cıldızdar arasınan ugulgansıgan alardın bul eski tanış dobuştarı cazgı

kelgindin mazmunun gana tüşündürböstön , kapkaçankı ötkön bir doorlordun kayradan caǹırgan ünü da okşopketti. (80:13)

‘Uzaktaki yıldızlar arasından duyulan onların bu eski tanıdık sesler sadece ilkbahardaki göçmen kuşların manasını düşündürmeden, çok eski geçen bir devirlerin çınlayan sesine de hissettirdi.’

I.1.17. BİRLEŞİK FİİL GRUBU

En az iki fiilin bir araya geldiği grup, birleşik fiil grubudur. Birleşik fiiller bir isim ve fiilden oluşan, bir de bir asıl fiil ve yardımcı fiilden oluşan gruplardır. Buna göre birleşik fiiller isimden ve fiilden olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Birleşik fiillerde zarf fiil eki ile birbirine bağlanan, biri asıl diğeri yardımcı olmak üzere iki fiil olur, asıl anlam ise ilk fiilin üzerindedir. Zarf-fiil gruplarındaki zarf-fiiller cümleyi çeşitli yönlerden etkilediği gibi, birleşik fiillerdeki ikinci fiil de birinci fiili başlama, bitme, hareketin sürekliliği, devamlılığı, aniden olma gibi çeşitli durumlar ile belirginleştirip tanımlamakla görevlidir (Gültekin 2013:77,Demir ve Yılmaz 2012:241). Bu konuda dilcilerin çeşitli sınıflandırmaları bulunmaktadır (Ediskun 2017:228).

I.1.17.1.İsim+Yardımcı Fiil Yapısındaki Birleşik Fiil Grubu

İsim+yardımcı fiil yapısındaki birleşik fiillere Süer Eker “adla yapılan birleşik eylemler” adını verirken, Haydar Ediskun ise “üçüncü öbek birleşik fiiller” adını verir. Muharrem Ergin ise üçe ayırdığı birleşik fiil grubunda “isimle birleşik fiil yapan yardımcı fiiller” başlığı altında incelemektedir.

İsim+yardımcı fiil yapısındaki birleşik fiil grupları, bir isim ve bir yardımcı fiilden oluşur. İsim unsuru kendisinden sonra bazı yardımcı fiilleri ister ve asıl anlamı taşır. Böylelikle bir birleşik fiil grubu oluştururlar (Özmen 2013:7). Kırgız Türkçesinde isimlerle birleşik fiil yapanlar et-,kıl-,ber-,bol- gibi yardımcı fiilleridir.

Gültekin (2013:77) Özbek Türkçesi üzerine yaptığı cümle bilgisi çalışmasında “İsim+yardımcı fiille oluşan birleşik fiil gruplarındaki yardımcı fiilin işlevi

59

kendisinden önce gelen ismi fiilleştirmektir. Yani bu yardımcı fiilin işlevi, isimden fiil yapım eklerine çok benzer. Ancak bu yardımcı fiillerin, genellikle, yapım eklerinin yaygın olarak kullanılamadığı durumlarda kullanılır.” şeklinde bir değerlendirmesi vardır.“Bu yardımcı fiiller genellikle adların çekimsiz biçimleriyle öbek oluştururlar.” (Ceritoğlu 2012:83).

bol- ile Kurulan Birleşik Fiil Grubu

1.Anan caǹı kelgen muundar ulamazdan keǹeytip olturup, ceǹip algan ayantı payda

boldu.(36:12)

‘Sonra yeni gelen nesiller devamlı genişlettiler ve başarılı oldukları bir saha ortaya çıktı.’

2.Keçee cakında, bizdin adabiyatcaǹıdan törölüp catkan kezde caza baştagandardın

biri kaza boldu. (144:19)

‘Geçenlerde, edebiyatımızın yeniden doğduğu zamanda yazmaya başlayanlardan bir vefat etti.’

3.Natıycada, ar kanday naarazılıktar, iç tarlıktar, birin-biri köralbastıktar payda

boluuda.(156:4)

‘Sonuç olarak, her türlü memnuniyetsizlik, birbirine karşı kin beslemek ortaya çıkmakta.’

4.Kanday kaalasam, dal oşondoy cazdım ce cazam dep, kese aytuu, çındık bolboyt. (39:27)

‘Nasıl istediysem tam o şekilde yazdım ya da yazacağım diyerek kesin konuşmak doğru olmaz.’

5.Kiyin alar munu özdörü da tüşünöt, birok anda keç bolot. (19:17) ‘Sonra bunu kendileri de anlayacak, ama o zaman geç olacak.’

ber- ile Kurulan Birleşik Fiil Grubu

60

‘Toprağın yitip giden ömrü için kim cevap verecek?’

2.Alardan algan tarbiya kiyin bizge soguşta da köp cardam berdi. (149:3) ‘Onlardan aldığımız terbiye sonra bize savaşta da çok yardım etti.’

kıl- ile Kurulan Birleşik Fiil Grubu

1.Ar cazda kirgen suu kaşatınan artılıp, alardı şıbırıp ketişke araket kılgan. (8:5) ‘Yaza girilen her vakitte nehir yüksek tepelerin arkasında kalıp, onları süpürmek için hareket eder.’

2.Öz kezeginde mezgil da adamga kızmat kılat, anın düynögö köz karaşın taktayt cana

anıktayt. (13:23)

‘Bazen hayat ta insana hizmet eder, onun dünyaya bakış açısını değerlendirir ya da belirler.’

3.Kuday anın betin arı kılsın. (16:17) ‘Allah onun yüzünü temiz çıkarsın.’

4.Oy menen tildin köp kırduulugu, stil mnen formanın ar türdüülügü, avtorduk

pozitsiyanın da ulam özgörüp, caǹılanıp catışı bügünkü turmuşka başkaça köz menen karonu talap kılat. (57:6)

‘Düşünce ve dilin keskinliği, tarz ile şeklin çeşitliliği, yazarlık durumunun da devamlı değişip, yenilenmesi günümüzdeki hayata başka bir gözle bakmamızı talep ediyor.’

5.“Enesin bakpay talaaga taştap attı” degen eldin uşagınan uyalat, namıs kılat. (106:36)

“Annesine bakmayıp tarlaya bırakıp gitti.” diyecek olan halkın dedikodusundan utanıp, gururuna yediremiyor.’

6.Adam özünün iştegen işine, özü çıgarıp catkan buyumga kanday mamile

61

‘İnsan çalıştığı işe, kendisinin ürettiği eşyaya, nasıl davranır?’

7.Cok, bul da azdık kılat. (165:25) ‘Yok, bu da az kalır.’

I.1.17.2.Fiil+Zarf-Fiil Eki+Yardımcı Fiil Yapısındaki Birleşik Fiil Grubu

“Zarf-fiilli birleşik fiil öbeği,zarf-fiileklerinden –A/-O/-y veya –(I)p ulanmış bir

fiille, sözlük anlamı boşaltılıp dil bilgisi görevi yüklenen bir yardımcı fiilin yanaşmasıyla kurulur.” (Ceritoğlu 2012:88). Zarf-fiilli birleşik fiil gruplarında görev

yapan al-,bar-,başta-,ber-,cat-,cür-,çık-,kel-,koy-,tur-,taşta-yardımcı fiiller, asıl fiile yeterlilik, ihtimal, yaklaşma, tezlik, süreklilik, bitmişlik gibi durumları eklemektedir (Ceritoğlu 2012:89, Karahan 2019:77). Çeşitli çalışmalarda ise fiil+zarf-fiileki+yardımcı fiil ile kurulan birleşik fiil grupları için, esas fiilin, şeklen yardımcı fiile bağlı olduğu, çünkü kip ekleriyle kişi eklerinin genellikle yardımcı fiile getirilebildiği bilgisi verilmiştir (Gültekin 2013:82, Demir ve Yılmaz 2012:241). Kırgız Türkçesinde bu birleşik gruplar genellikle

al-,bar-,başta-,ber-,cat-,cür-,çık-,kel-,koy-,tur-,taşta- gibi yardımcı fiillerle kurulur.