B. Bulgarlarda Millet Fikrinin Ortaya Çıkması ve Gelişmesi
2. Rusya’nın Panslavizm Politikası ve Bulgar Milliyetçiliğine Etkisi
Resmi olarak Doğu ve Orta Doğu Avrupa kıtasında ortak bir geçmişi ve kültürü olan çeşitli Slav ırkları arasında ortak siyasi hedeflere ulaşabilmek için söz konusu toplumları bir araya getirmeyi amaç edinen176 Panslavizm aslında Rusya’nın sıcak denizlere inebilmek için çarlık döneminde uyguladığı tüm Slav ırklarını kendi yönetimi altında toplama siyasetidir. Panslavizm ilk defa 19. yüzyılın başlarında Fransız İhtilali’nin Avrupa’da ortaya çıkardığı romantizm ortamında Slovak Ian Kollar ve Çek Pavel Josef Safarik tarafından ortaya atılmıştır177. Bir şair olan Safarik nutuklarında ve eserlerinde Slavlar’ı birleştirmek için milli duyguları arttırmaya çalışmıştır. Safarik bir eserinde Sırp tanrısı olarak kabul edilen Slava ya da Slovo’nun “İslâvlar, sizler bölük bölüksünüz, birleşiniz, hepimiz bir olalım ve
birbirimizden gayrı hiçbir şeye bakmayalım” şeklinde seslendiğini belirtir178. Panslavizm kelimesi ise ilk olarak Slovak yazar J. Herkel tarafından Slav gramerini anlattığı eserinde kullanılmıştır179. Yine bu dönemde Michel Douriché ve Dobrovski aralarındaki akrabalıkları ortaya koymak için eski Slavlar üzerinde çalışmalar yapmışlardır180.
175Росица Ташева, “Френската революция и българите в края на XVIII - началото на XIX век”,
Послание На Историята Юбилеен Сборник в Част на Професор Мариа Рaдева, c. 220, (cc.
213-221).
176 “Panslavism”, Encyclopedia Britannica, Encyclopedia Britannica Ltd., Volume 17, London 1953,
p. 188.
177 Hans Kohn, Panislavizm ve Rus Milliyetçiliği, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, Ankara
1991, s. 25.
178 Hans Kohn, a.g.e, s. 31.
179 Mithat Aydın, “19. Yüzyılın Ortalarında Panslavizm ve Rusya”, Pamukkale Üniv. Eğitim Fak.
Dergisi, S. 15, Denizli 2004, s. 73.
Panslavizm’in bu ilk öncülerinin yoğun çalışmaları Slavlar’ın birleşmesi konusunda başarı sağlayamamış olmasına rağmen Slav toplumlarının milli bilinç kazanmalarına önemli katkılar yapmıştır. Bu dönemde Panslavizm fikri edebiyat alanında önemli atılım gerçekleştirmiştir. Özellikle de Kollar’ın “İslâv
Dayanışması”, Safarik’in “Antik Çağ İslâvları” eserleri bu alandaki en önemli
eserlerdir181. Söz konusu bu eserlere bakıldığında Panslavizm’in Avusturya- Macaristan İmparatorluğu’ndaki Macarlaştırmaya karşı bir tepki olarak ortaya çıkıp geliştiği görülmektedir. Panslavizm’in ilk öncüleri ilk büyük toplantılarını 1848 ilkbaharında Prag’ta yapmışlar ve bu kongreye Rus temsilciler de dâhil hemen hemen tüm Slav toplumlardan en az bir temsilci olmak üzere toplam 341 delege katılmıştır182. İkinci büyük Panslavist toplantı ise 1867 yılında Moskova’da yapılmıştır183.
Rusya’nın günümüze kadar gelmiş olan sıcak denizlere inme politikasının mimarı Çar I. Petro’dur. Çar I. Petro 18. Yüzyılın başlarından itibaren söz konusu amacına ulaşabilmek için Karadeniz’de bir donanma oluşturmak ve Balkanlar’da yaşayan Slavlar’ın arasına ajan gönderip ayaklanmalarını sağlamak gibi politikalar uygulamaya başlamıştır. Söz konusu bu politikalar Çar I. Petro ile sınırlı kalmamış kendisinden sonra gelen Çar ve Çariçeler tarafından da Rus İmparatorluğunun dış politikasının en önemli amacı olarak devam ettirilmiştir184. 1774 Küçük Kaynarca Antlaşması’nda II. Katerina Osmanlı İmparatorluğu hâkimiyetinde yaşayan Ortodoksların koruyuculuk hakkını alması Rusya’nın Panslavizm politikasında kazandığı en önemli bir kazanımı olmuştur.185 Rusya bu antlaşmaya dayanarak bulduğu her fırsatta Osmanlı İmparatorluğu’nun iç işlerine karışmaya başlamıştır. 1789 Fransız İhtilali’ne kadar Rusya bu hedefine ulaşmak için uyguladığı politikalarında büyük başarılar elde edememiştir. Fransız İhtilali’nin Balkan
181 Hans Kohn, Panislavizm ve Rus Milliyetçiliği, s. 39; Enver Ziya Karal, Büyük Osmanlı Tarihi, s.
56-57.
182 Sándor Kostya, Pan-Slavısm, Edited by Anne Fay Atzel, Danubian Press, 1981, s. 6.
183 Anna A. Grigorieva, “Pan-Slavism in Central and Southeastern Europe”, Jornal of Siberian
Federal University Humanities & Sociencies, 2009, 3, s. 18.
184 Akdes Nimet Kurat, Türkiye ve Rusya, XVIII. Yüzyıl Sonundan Kurtuluş Savaşına Kadar Türk-Rus
İlişkileri (1798-1919), TTK Yayınları, Ankara 2011, s. 15.16, 22.
milletlerinde ortaya çıkardığı milliyetçilik fikri Rusya’nın sıcak denizlere inme politikasını uygulayabilmesi için uygun ortamı sağlamıştır. Rusya’nın bu çalışmalarını ilk olarak 1806 Sırp İsyanı’nda görmekteyiz. Rus temsilcisi Radofinik’in Sırplar arasındaki ajanları ve “Tanrıdan ve Aleksandr’dan ümidinizi
kesmeyiniz!” sözleriyle Sırpları Osmanlı İmparatorluğu’na karşı isyana devam
etmelerini sağlamıştır186.
Rusya Panslavizm politikasını daha etkili bir şekilde uygulamak için 1811 tarihinde Slavonik Araştırmalar Kürsüsünü açmıştır187. Yine Slav araştırmaları yapan Çekler’den etkilenen Pogodin188 tarafından 1837 yılında Moskova’da Slav müzesi açılmıştır189. Panslavizm’in Rusya’daki temelleri 1830-1840’lı yıllarda ortaya çıkan ve ırk, dil veya siyasi çıkardan çok Ortodoksluğa bağlı olan Slavofilizm (Slavcılık) hareketine dayanmaktadır190. Avusturya-Macaristan topraklarında kültürel bir hareket olarak başlayan bu hareketin merkezinin Prag’tan Moskova’ya geçmesiyle Rusya’nın sıcak denizlere inme politikasının merkezine oturmuştur. 1853-1856 tarihinde yapılan Kırım savaşı sırasında Avrupa’nın Rusya karşısında Osmanlı İmparatorluğu’nun yanında yer alması üzerine Rus toplumunda Panslavizm canlanarak siyasi bir hareket haline gelmiştir191. Rusya’da bu akımın sözcülüğünü Khomyakov, Kireyevski, Aksakov, Tioutchev ve Pogodin gibi şahsiyetler yapmıştır192. Slavofilizm’in en önemli temsilcilerinden olan Mikhail Petrovich Pogodin’in şu sözleri Rusya’nın Osmanlı topraklarında yaşayan Slavlar üzerindeki emellerini açık bir şekilde göstermektedir: “Yalnız Türkiye Slavları 200.000 ve daha
fazla asker verebilir. Yeter ki, onlara 400 yıldan beri inledikleri yabancı
186 Mehmet Çetin Börekçi, Osmanlı İmparatorluğu’nda Sırp Meselesi, Kutup Yıldızı Yayınları,
İstanbul 2001, s. 92.
187 Matthew Smith Anderson, Doğu Sorunu 1774-1923 Uluslararası İlişkiler Üzerine Bir İnceleme,
Çev. İdil Eser, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2001, s. 184.
188 Rus tarihçi, gazeteci ve yayıncı olan Mikhail Petrovich Pogodin 1800 yılında dünyaya gelmiştir.
Pogodin’in en önemli eserleri Rusya Tarihi ve Rusya'nın Erken Tarihi adlı eserleridir.
189 Enver Ziya Karal, Büyük Osmanlı Tarihi, s. 57.
190 Erdoğan Keleş, “Rusya’nın Panslavizm Politikasının Balkanlarda Uygulanmasına Dair Bir
Lahiya”, Muğla Üniv. Sosyal Bilimler Ens. Dergisi (İLKE), 2008, S. 21, s. 127.
191 Ali Rıza Bütün, Yalanın Babası Rus Elçisi İgnatiev ve 93 Harbindeki Rolü, Crea Yayınları,
İstanbul 2012, s. 33.
boyunduruğundan kurtuluş amacını gösterin”193. Ayrıca Komünist Manifesto’nun yazarlarından olan Friedrich Engels194 de Rusya’yı Balkanlar’daki ahalinin beşte birine dil ve din yoluyla akrabalığı olan başarılı bir güç olarak tanımlamaktadır195.
Sıcak denizlere inme amacını gerçekleştirmek için Rusya, 1787-1792 Osmanlı Rus harbinde Balkanlar’a ajanlar göndererek burada yaşayan Slavları Osmanlı İmparatorluğu’na karşı isyana teşvik etmiştir196. Fakat Bulgarlar arasında Rus etkisinin en çok arttığı ve Osmanlı İmparatorluğu’na karşı bakış açılarını değiştiği dönem Bulgaristan’ın Rus işgaline uğradığı 1806-1812 ve 1828-1829 Osmanlı-Rus savaşları dönemidir197. Panslavizm’in Rusya’da gelişmeye başladığı döneme denk gelen 1828-1829 Osmanlı-Rus Harbi sırasında Edirne’ye kadar gelen Rus ordusunda aslen Bulgaristan’ın Kazan (Kotel) şehrinden olan Georgi Mamarçev (1786-1846) adında bir Bulgar, Rus ordusuna katılmış ve Bulgar gönüllülerine kumandanlık yapmıştır198. 1829 tarihinde Rus panslavistlerinden olan ve asıl adı Georgi Hutza olan Yuriy İvanoviç Venelin’in kaleme aldığı “Eski ve Bugünkü
Bulgarlar ve Ruslarla Siyasi, Etnografik, Tarihi ve Dini Bağları” kitabında
Bulgarlar’ın Türk kökenli olduklarını reddetmekte ve Slavların bir kolu olduklarını iddia etmektedir199. Rus İmparatorluk Akademisi’nde Bulgarlar üzerine çalışma yapan Venelin’in ölümünden sonra dikilen heykelinde ise şunlar yazmaktadır:
“Bulgar milletinin, eski şanlı varlığını ilk defa dünyaya hatırlatan ve onu yeniden doğmuş görmeyi arzulayan odur. (Venelin’dir). Tanrım, onun duasının gerçekleşmesi için sana dua ediyoruz”200.
193 Mahir Aydın, Osmanlı Eyaletinden Üçüncü Bulgar Çarlığına, Kitabevi, İstanbul 1996, s. 51. 194 19. Yüzyılın önemli Alman politik filozoflarından olan Friedrich Engels 28 Kasım 1820 tarihinde
bugünkü Almanya’nın Wuppertal kentinde dünyaya gelmiştir. Komünizm kuramının geliştirilmesinde önemli bir rol alan Friedrich Engels, Karl Marx hayatını kaybetmesinden sonra Das Kapital'in son iki cildini tamamlamıştır.
195 İlber Ortaylı, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Milliyetçilik (En Kalıcı Miras)”, XIII. Türk Tarih
Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, Ankara 4-8 Ekim 1999, s. 4.
196 M. Hüdai Şentürk, Osmanlı Devleti’nde Bulgar Meselesi (1850-1875), TTK Yayınları, Ankara
1992, s. 76.
197 Halil Sedes, 1875-1878 Osmanlı Ordusu Savaşları, 1875-1876 Bosna-Hersek ve Bulgaristan
İhtilâlleri ve Siyasi Olaylar, 1. Kısım, 2. Baskı, Çituri Biraderler Basımevi, İstanbul 1946, s. 194.
198 Bilâl N. Şimşir, Rumeli’den Türk Göçleri, s. XXXVI. 199 Bilâl N. Şimşir, a.g.e, s. XXXVI.
Kırım Savaşının kaybedilmesi, Fransa’da milliyetçilik fikirlerinin ortaya çıkması, Almanya ve İtalya’da milli birliklerin kurulması Rusya’da panislavizmin ilmi ve edebi bir ideoloji olmaktan çıkarak siyasi bir ideolojiye dönüşmesine sebep olmuştur201. Rusya’daki panislavistler siyasi bir ideolojiye dönüşen panislavizmi kendi çıkarları doğrultusunda kullanmak için; doğuda yeni fetihler yaparak Rus emperyalizmini geliştirmek, Rusya’nın hâkimiyeti altındaki çeşitli ırkları Ruslaştırmak ve Rusya hâkimiyeti dışındaa bulunan Slavları Rus hâkimiyetine bağlamak şeklinde üç farklı yöntem geliştirmişlerdir202. Rus panistlavistler bu amaç doğrultusunda Osmanlı İmparatorluğunda yaşayan Slavlar ile ilgilenmeye başlamışlardır.
Rusya’nın bu ilgisinden yararlanan Odessa’daki Bulgar tüccarlar Rusya'da Bulgar meselesinin popülerleşmesi için 1854 yılında bir dernek kurmuşlardır203. İlk zamanlarda Odessa’daki bu Bulgar derneğin Rus hükümeti nezdinde hiçbir resmiyeti yoktu fakat Bulgar okullarına ve organizasyonlarına özel destek vermiş ve para yardımında bulunulmuştur.
Rusların özellikle Kırım savaşından sonra ilgilerini artırdıkları Bulgaristan üzerindeki emellerini gerçekleştirme yolunda kullandıkları en önemli yöntemlerinden bir tanesi, Rusya’ya okumak için gelen Bulgar öğrencileri Rus politikasına uygun bir şekilde yetiştirmektir. Bu amaçlar doğrultusunda Rus panslavistlerin önderlerinden olan Rusya’nın İstanbul Büyük Elçisi Nikolay Pavloviç İgnatiyev204 kendisi gibi panslavist olan Rusya’nın Filibe Viskonsolosu Nayden Gerov’a gönderdiği 13 (25) Şubat 1863 tarihli talimatta şöyle yazmaktadır;
201 Enver Ziya Karal, Büyük Osmanlı Tarihi, TTK Yayınları, C. III, s. 57. 202 Enver Ziya Karal, a.g.e, s. 58.
203 Michael Boro Petrovich, The Emergence of Russian Panslavism 1856-1870, Colombia University
Press, New York 1958, s. 129.
204 Nikola Pavloviç İgnatief, Rus generali ve diplomat, Rusya’nın Petersburg şehrinde 1832 yılında
doğmuş ve 1902 yılında ölmüştür. Kırım savaşında gösterdiği yararlılıktan dolayı 1860 yılında Çin’e gönderilmiş daha sonra Ferik rütbesine yükseltilmiş ve Dış işleri bakanlığında Orta Asya Bürosunun şefi olmuştur. İgnatief 1864 tarihinde de Rusya’nın İstanbul büyükelçisi olarak atanmıştır. Daha fazla bilgi için bkz. Halis Sedes, 1875-1876 Bosna-Hersek İhtilâlleri ve Siyasi Olaylar, Çituri Biraderler Basımevi, İstanbul 1946, s. 201.
“Dindaşlarımız Sırplar ve Bulgarlar, yurt dışındaki ajanlarımızın iltimasiyle, şimdiye kadar eğitim için Rus dinî ve askerî eğitim kurumlarına yerleştiriliyorlardı; şimdi ise, imkân ölçüsünde, çeşitli üniversitelere
yerleştirilmektedirler. Kendilerinin gimnazyalara ve üniversitelere
yerleştirilmeleri büyük güçlükler doğurmakta ve ayrılan yerler gelen genç Slavların sayısını karşılamaktan uzak kalmaktadır. Bundan başka, tecrübeyle anlaşıldı ki, kuzey Rusya’daki (eğitim) kurumlarına yerleştirilenlerin çoğu iklimin sert olması yüzünden öğrenimlerini bitirememekte, Kiyev’de okuyanlar ise zararlı yabancı etkilere maruz kalmaktadır.
...Genç Slav adaylarını seçerken aşağıdaki hususları göz önünde tutmanız gerekir: 1 – Adaylar Ortodoks mezhebinden olmalı, 2 – 10 yaşından küçük 15 yaşından büyük olmamalı, 3 – Aritmetiğin ilk dört işlemini bilmeli ve Rusça okuyup yazabilmelidirler (…)”205.
Yine Rusya’nın Slavlar üzerindeki bu amaçları doğrultusunda Bulgar kilisesine ve Rusya’da okuyan Bulgar gençleri için para yardımı yapılmıştır. Bu amaç doğrultusunda 1858 yılının Ocak ayında A.N. Bakhmetev tarafından Moskova’da Slav Yardım Cemiyeti adı altında panslavist bir dernek kurulmuştur206. Bu derneğin amaçları şunlardır;
1- Güney Slavlarının kilise, okul ve diğer ulusal kurumlarını geliştirmek için para toplamak,
2- Slav kilise ve okullarına kitap ve malzeme göndermek ve Ortodoks kilise ve okullara gerekli olan her şeyi temin etmek,
3- Moskova’ya eğitim için gelen Slavlar’a yardım etmek207.
Slavlara yardım amaçlı kurulan ve bu doğrultuda aktif olarak çalışan diğer bir dernek, Vladimir Lamanskii, Koramiral A. V. Freigang ve Kurmay Albay M. F. Mirkovich gibi panslavistler tarafından kurulan ve başkanlığını Alexander
205 Bilâl N. Şimşir, Rumeli’den Türk Göçleri,s. LI.
206 Michael Boro Petrovich, The Emergence of Russian…, s. 132;Enver Ziya Karal, Büyük Osmanlı
Tarihi, TTK Yayınları, C. III, s. 58.
Hilferding’in yaptığı St. Petersburg Slav Yardım Cemiyetidir. Bu cemiyet 1877 tarihine kadar Moskova Slav Yardım Cemiyet’in şubesi olarak faaliyet göstermiş, bu tarihten sonrada ayrı bir dernek olarak çalışmalarına devam etmiştir. Bu derneğin üyeleri arasında panslavistlerin yanı sıra Ortodoks fanatikler, subaylar, hükümet yetkilileri ve gazeteciler de bulunmaktaydı. Ayrıca Rus politikası doğrultusunda ve Moskova Slav Yardım Derneği başkanı M. P. Pogodin’in desteği ile 1869 tarihinde Kiev’de bir Slav yardım derneği kurulmuştur208.
Rusya’nın amacına giden yolda Bulgar gençleri eğitmenin yanında uyguladığı diğer bir yöntemde diğer Slav toplumlarında olduğu gibi Bulgaristan’da da olabildiğince çok konsolosluk açmak olmuştur. Bulgaristan’da açılan bu Rus konsolosluklarına atanan kişilerde aranan nitelik panslavist olmalarıdır. Bu konsoloslukların en önemlisi 1857 tarihinde Filibe’ye Rus konsolosu olarak atanan Bulgar Nayden Gerov209, Balkanlar’da olduğu gibi Bulgaristan’daki bağımsızlık yanlısı Bulgar çetelerin ve panslavistlerin lideri konumunda olan ve 1864 tarihinde Rusya’nın İstanbul elçisi olarak atanan Nikolay Pavloviç İgnatiev’dir210. Rusya’nın Bulgaristan ve Eflak’a gizli göreve gönderdiği ve 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’ndan sonra Savaş Bakanlığı yapmış olan Rus Petro Dimitriyeviç Parensov’un anılarında yazdıkları Rusya’nın Bulgarlar arasında yürüttüğü faaliyetlerin önemli bir göstergesidir211. Bu tarihlerde özellikle de Orta Avrupa’da durgunluk dönemine giren Panslavizm 1876 yılında çıkan Bulgar isyanı ve arkasından gelen 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın patlak vermesi ve savaşın Rusya’nın zaferiyle sonuçlanması Slavlar arasında canlılık kazanmasını sağladığı gibi aynı zamanda Rus panstlavistler arasında da Dostayevski’nin Ayasofya çatısı altında bir Ortodoks birliği kurma hayallerini de tekrar canlandırmıştır.212. Rusya panislavizm sayesinde Ortodoks Hristiyanlar üzerinde güçlü bir etki oluşturmayı başarmıştır213. Bu faaliyetlerinden
208 Michael Boro Petrovich, The Emergence of Russian…, s. 139-145. 209 Mahir Aydın, Osmanlı Eyaletinden…, s. 53.
210 Ali Rıza Bütün, Yalanın Babası…, 42.
211 Hayri Çapraz, “93 Harbinde Çarlık Rusya’sı Görevlilerinin Günlükleri”, Yeni Türkiye Dergisi
Rumeli-Balkan Özel Sayısı, Yeni Türkiye Stratejik Araştırma Merkezi, C.3, S. 66, Mart-Haziran 2015,
s.2723-2725.
212 Janko Lavrin, The Slav Idea and Russia: Russian Review, vol. 22, no. 1, January 1962, s. 17. 213 Mehmet Hacısalihoğlu, “Ulus-Devlet Politikaları ve Toponomik Değişim Güneydoğu
dolayı Bulgaristan ve Balkanlarda meydana gelen isyanlar ve ayrılıkların temelinde Rusya’nın büyük bir katkısı olmuştur.