1. ÇİZİLEN RESMİ ÖLÇÜLENDİRMEK
3.6. Resim Üzerinde Toleransları Göstermek
Teknik resmi (görünüşleri) çizilmiş parçaların, ölçülendirilme zorunluluğu vardır (Bakınız. Öğrenme Faaliyeti 1 ). Özellikle bu durum parçanın üretileceği iş ve imalât prensipleri açısından gereklidir. Parçadaki toleranslı ölçüler tolerans alanları ve kaliteyi gösteren sayısal sapma değerleriyle veya anma boyutlarının alt ve üst sınırlarıyla belirtilir.
Boyutlara ait sapma değerlerinin sayısal veya sembolle yazılması prensipleri, TS 450/Nisan 1993 standardı esas alınarak açıklanmıştır.
Şekil 3.20’ da bir döner punta gövdesi ve punta mili üzerinde bulunan toleranslı ölçüler görülmektedir.
Şekil 3.20: Toleranslı Ölçüler ve Yazılması
Toleransların teknik resimlerde gösterilmesiyle ilgili başlıca kuralları, örnekleriyle birlikte aşağıda açıklanmıştır:
1. Ölçü rakamı yazıldıktan sonra üst sapma (ES veya es), rakamın sağ üst tarafına, alt sapma (Eİ veya ei), rakamın alt hizasına yazılmalıdır (Şekil 3.21).
2. Sapma değerlerini yazarken kullanılan yazı yüksekliği ve tipi, ölçü rakamıyla aynı tip ve büyüklükte olmalıdır (Şekil 3.22).
ISO normlarına göre (ISO 406 -1987) sapma değerleri ve semboller, ölçü rakamlarıyla aynı büyüklükte kabul edilmiştir. Türk Standartları Enstitüsü de bu kuralları aynen benimseyerek Nisan 1993 tarihinde eski TS 450 numaralı standardını düzenleyerek bu değişikliği aynen kabul etmiştir.
Şekil 3.21: Sapmaların Yazılması Şekil 3.22: Yazı Yükseklikleri
3. Sapma değerlerinin µm olmasına karşın resimde, mm’ ye çevrilerek yazılması gerekir.
4. Sapmalardan birisinin değeri (0) sıfır değilse, ondalık hane sayısı her iki sapmada aynı olmalıdır.
5. İmalât sırasında bazı kolaylıklar sağlıyorsa, boyut sınırları (EBÖ, EKÖ) yazılabilir (Şekil 3.23)
6. Boyutun bir yönde sınırlandırılması yeterliyse bu boyutun min. veya max.
işaretlerinden biri öçlüden sonra yazılmalıdır (Şekil 3.23)
Şekil 3.23: Sınır Ölçülerinin Yazılması Şekil 3.24:Çeşitli Sapmaların Yazılması
7. Sapma değerleri 0 (sıfır) + veya – işaretli olabileceği varsayılarak, çeşitli yazılma örnekleri Şekil 3.24’ te gösterilmiştir.
8. Montaj halindeki parçalarda, sapmanın yazılması Şekil 3.25’ de görüldüğü gibidir.
Burada delik, her zaman üst tarafta adı veya parça numarasıyla belirtilmelidir.
Şekil 3.25: Montaj Resminde Sapmaların Yazılması Şekil 3.26: Sembol ve Ölçü Büyüklükleri 9. Sapma değerlerinin sembolle gösterilmesinde, üst ve alt sapma değerlerini ifade eden tek bir sembol kullanılır. Sembol boyutu (delik ve mil için ayrı ayrı), ölçü rakamıyla aynı büyüklükte yazılır (Şekil 3.26).
10. Aynı çap üzerinde iki farklı alıştırma varsa, toleransın ait olduğu uzunluk gösterilmelidir (Şekil 3.27).
Şekil 3.27: Sembol ve Ölçü Büyüklükleri Şekil 3.28: Montaj Resimlerinde Sembollerin Yazılması
11. Montaj halindeki parçalarda toleransın sembolle gösterilmesi Şekil 3.28’ de görüldüğü gibi olup, burada kullanılan gösterimlerden birisi tercih edilip tüm resimlerde aynı gösterim kullanılmalıdır.
12. Toleransı belirtilmemiş boyutlarda tolerans değerleri, antete yakın bir yerde şu ifadelerden birisiyle açıklanmalıdır:
Genel tolerans: ± ……veya
Verilmeyen ölçülerde tolerans: ± ..…veya
Diğer ölçüler TS 1980’ e göre serbest ölçülerde tolerans değerleri Şekil 3.29’ de verilmiştir.
Şekil 3.29: Sembol ve Ölçü Büyüklükleri
13. Resim üzerinde sembollerle belirtilmiş toleransların sayısal sapma değerleri, tolerans anteti hazırlayarak gösterilmelidir
14. Açısal toleranslar verilirken, açının birimi ve askatları yazılmalıdır (Şekil 3.30, 3.31).
Şekil 3.30: Açıların Yazılması Şekil 3.31: Açılarda Sapma ve Sınırların Yazılması
Şekil ve Konum Toleransları İle İlgili Genel Tanımlar: (TS 1304, ISO 1101’ e göre)
Makine parçalarında karşılaşılan silindirik şekillere ait genel ifadeleri Şekil 3.32’ de görebilirsiniz.
Şekil 3.32: Cisimdeki Geometrik Elemanlar
Şekil 3.33: Silindir ve Dairede Oluşan Şekil Bozuklukları
Şekil toleransı: Bir elemanın ideal geometrik şeklinden ne kadar farklı olabileceğini belirten toleranstır (Şekil 3.33).
Gerçek şekil: Üretilmiş parçanın şeklidir. Bir ölçme cihazıyla (kumpas, Mikrometre, komparatör vb.) kontrol edilir.
Şekil farkı: Gerçek şeklin alt ve üst ölçü sınırları arasındaki farkıdır (Şekil 3.33).
Konum toleransı: Bir veya birden fazla geometrik elemanın, belirlenmiş referans elemanına göre yönünü, yerini ve boşluğunu ifade eden toleranstır.
Konum: Bir elemanın, diğer elemana göre durumudur.
Konum farkı: Bir parçaya ait elemanların bir referans elemanına göre farkıdır. Bu fark, referans kabul edilen elemana göre açının, paralel iki
elemanın, eksen açıklığının ve salgının iki sınırı arasındaki farkın oluşmasıyla ortaya çıkar.
Referans elemanı: Kendisine göre yön, konum ve yalpalama (salgı) toleransı verilen elemandır. Bu eleman nokta, doğru veya yüzey olabilir. Gerektiğinde, birden fazla eleman referans olarak seçilebilir.
Tolerans bölgesi: Geometrik elemanların şekil veya konum toleransı; nokta, çizgi, yüzey ve orta düzlem gibi elemanları içine alan bölgeyi tanımlar.
Tolerans bölgelerini aşağıdaki gibi örneklendirebiliriz:
Bir daire yüzey,
Ortak merkezli iki daire arasındaki yüzey,
Eşit aralıklı iki çizgi arasındaki yüzey,
Paralel iki doğru arasındaki yüzey,
Bir silindir içindeki boşluk,
İki ortak eksenli silindir arasındaki boşluk,
Paralel iki düzlem arasındaki boşluk,
Eşit aralıklı iki yüzey arasındaki boşluk,
Bir dikdörtgen prizma içindeki boşluk, gibidir (Şekil 3.34).
Şekil 3.34:Tolerans Bölgeleri
Şekil 3.35’ de TS 1304, ISO 1101 ’e göre şekil ve konum toleranslarının çeşitleri ve kullanılan sembolleri gösterilmiştir.
Şekil 3.35: Tolerans Çeşitleri ve Semboller
Yukarıda adı geçen toleransların, ilgili sembollerle belirtilmesi için tolerans çerçeveleri kullanılır. Bu çerçeveleri ve özelliklerini Şekil 3.36’ da görebilirsiniz.
Şekil 3.36: Çerçeve Çeşitleri
Sembol ve çerçeve ölçülerinin çizimlerde kullanılacak değerleri TS 10844’ e göre standartlaştırılmıştır. Sembol yüksekliği (h) ile, genişliği ise yaklaşık (0,8H) kadardır (Şekil 3.37).
Şekil 3.37: Sembol Şekilleri ve Büyüklükleri
Teknik resimde kullanılan yazı (karakter) yüksekliklerine göre çerçeve ölçüleri ve çizgi kalınlıkları Şekil 3.38’ de gösterilmiştir.
Şekil 3.38: Çerçeve Ölçüleri
Tolerans çerçevelerinin resme (Teknik resim) bağlanması, referans elemanı, referansın yeri ve diğer bilgilerin verilmesi amacıyla kullanılan ilâve semboller Şekil 3.39 ve 3.40’ da verilmiştir.
Şekil 3.39: İlâve Semboller Şekil 3.40: Çerçeve Elemanları
Tolerans bölgeleri de, standartlara uygun olarak Şekil 3.41’ deki gibi gösterilir.
Şekil 3.41: Tolerans Bölgelerinin Gösterilmesi
Şekil ve konum toleranslarının adı geçen tolerans bölgesini, teknik resimde gösterme ve bazı açıklamalar Şekil 3.42 ve 3.43’ de özet olarak gösterilmiştir.
Şekil 3.42: Şekil ve Konum Toleransları -1
Şekil 3.43: Şekil ve Konum Toleransları -2
Çeşitli şekil ve konum toleranslarının parça yapım resimleri üzerinde kullanılmasıyla ilgili olarak değişik türlerde parçalar verilmiştir. Bunların her birinin dikkatlice incelenmesi, benzer çizimlerin tarafınızdan yapılması durumunda sizlere rehberlik edecektir (Şekil 3.43, 3.44, 3.45).
Şekil 3.43: Makine Parçaları Üzerinde Boyut Şekil ve Konum Toleranslarının Gösterilmesi-1
Şekil 3.44: Makine Parçaları Üzerinde Boyut, Şekil ve Konum Toleranslarının Gösterilmesi -2
Şekil 3.44: Makine Parçaları Üzerinde Boyut, Şekil ve Konum Toleranslarının Gösterilmesi -3
UYGULAMA FAALİYETİ
İşlem Basamakları Öneriler
Çizilmiş resim üzerine alıştırma toleranslarını yazınız.
Parçanın nasıl imal edileceğini ve nerede çalışacağını tespit ediniz.
Ortak yüzeyleri belirleyiniz.
Tolerans çizelgesinden uygun alıştırma toleransını
belirleyiniz ( Şekil 3.16, 3.17, 3.18, 3.19).
Ölçülendirme aşamalarını dikkate alınız (Bakınız Ölçülendirme konusu).
Şekil ve konum toleranslarını çizilmiş resim üzerinde gösteriniz.
Parçanın şekil ve konum olarak üretilebileceği sınırları tespit ediniz.
Tolerans bölgelerini belirleyiniz (Bakınız,
toleranslar konusu Şekil 3.41, 3.42, 3.43).
Tolerans çerçevelerini
ölçülere uygun olarak seçiniz, elemanları çerçevelere yerleştiriniz (Bakınız. Şekil 3.38, 3.40 çerçeve ölçüleri ve elemanları)
Boyut toleranslarını yazınız. Bu modülün “Boyut Toleransları” konusuna bakınız.
Anma ölçülerine göre esas tolerans niteliklerinin üst ve alt sapmalarını tespit ediniz.(Şekil 3.8, 3.16, 3.17, 3.18, 3.19)
Toleranslı ölçülerin resimlerde nasıl ifade edildiğini kontrol ediniz (Şekil 3.20, 3.21, 3.22, 3.23, 3.24, 3.25, 3.26 )
Tolerans antedini düzenleyiniz. Tolerans antedinin içerdiği bilgiler için (Bakınız.Şekil 3,20)
Ölçülerin ve toleransların yeterli olduğuna emin olun.
UYGULAMA FAALİYETİ
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
Aşağıdaki testte çoktan seçmeli 10 soru bulunmaktadır. Soruları dikkatli bir şekilde okuyunuz ve doğru şıkkı yuvarlak içerisine alarak cevaplandırınız. Süreniz 10 dakikadır.
1. Bir makine parçasının ideal şekil ve tam ölçüsünde yapılması yerine, çalışma yerindeki görevini aksatmayacak şekilde ölçü ve yapısında yapılan değişikliğe ne ad verilir?
A) Ölçek B) Tolerans C) Sapma D) Ölçü farkı
2. Üretimi yapılan parçaların ölçü bakımından tam elde edilemeyişini etkileyen faktör ve hataları kaç başlıkta tanımlarız?
A) 8 B) 5 C) 4 D) 3
3. Üzerinde sapmaların ve toleransların verildiği anma ölçüsünü gösteren, sınır ölçüleri ve alıştırmaların grafik gösterilişi içindeki doğru çizgiye ne ad verilir?
A) Sınır çizgisi C) Sapma çizgisi
B) Sıfır çizgisi D) Ölçü çizgisi
4. Birbirine takılacak iki basit elemanın (delik ve mil) ölçüleri arasındaki fark sonucu meydana gelen bağlantıya ne denir?
A) Boşluk B) Sıkılık C) Alıştırma D) Sapma
5. Delik ve mil tolerans bölgelerinin birbirine göre konumunu kaç çeşitle tanımlarız?
A) 1 B) 5 C) 3 D) 2
6. Bir parçanın üzerindeki 20mm’ lik delik ölçüsünü tolerans sınıfı sembolü ile göstermemiz gerekirse aşağıdaki karakterlerden hangisini kullanmamız doğru olur?
A) Ø 20 ± B) R 20 ≤ C) 20 h7 ) 20 H7
7. Kendisine göre yön, konum ve yalpalama toleransı verilen elemana (Nokta, doğru veya yüzey olabilir) ne ad verilir?
A) Gerçek eleman C) Konum elemanı
B) Referans elemanı D) Tolerans elemanı
8. Bir elemanın kendi geometrik yapısıyla ilgili farkı gösteren tolerans aşağıdakilerden hangisidir?
A) Şekil toleransı C) Ölçü toleransı
B) Konum toleransı D) Konum toleransı
9. Birbiriyle dik çalışan iki elemanın konum toleransını aşağıdaki sembollerden hangisiyle gösteririz?
A) ∟ B) ┼ C) ┴ D)
10. En büyük ölçü ile en küçük ölçü arasındaki fark nasıl adlandırılır?
A) Ölçek B) Ölçü toleransı C) Boşluk D) Ölçü farkı
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
PERFORMANS TESTİ
Aşağıdaki parçanın, 1:1 ölçekli görünüşünü A5 kağıdına çizerek,
1. ø60 ve ø45 ölçülerine ait toleransların sapma değerlerini çizelgelerden bulunup, tolerans antedine yazınız
2. ø20 için ±0,05 toleransını uygulayın.
3. Şekil ve konum toleranslarını, aşağıdaki açıklamalara göre ilgili yerlere yazınız.
Referans eksenine göre, a deliğinin ortak merkezlilik toleransı:
ø0,03
D referans yüzeyine göre, b silindirinin ortak merkezlilik toleransı: ø0,08
D referans yüzeyine göre, c yüzeyinin yalpalaması: 0,02
b silindirik yüzeyinin, daireselliği: 0,05
b silindirik yüzeyinin, silindirikliği: 0,1
PERFORMANS TESTİ
AÇIKLAMA: Bu faaliyeti gerçekleştirirken aşağıdaki kontrol listesini bir arkadaşınızın doldurmasını isteyiniz. Sadece ilgili alanı doldurunuz.
Aşağıda listelenen davranışların her birinin arkadaşınız tarafından yapılıp yapılmadığını gözlemleyiniz. Eğer yapıldıysa evet kutucuğunun hizasına X işareti koyunuz. Yapılmadıysa hayır kutucuğunun hizasına X işareti koyunuz.
GÖZLENECEK DAVRANIŞLAR EVET HAYIR
1 İş önlüğünü giydiniz mi?
2 Çizim araç-gereçlerini eksiksiz hazırladınız mı?
3 Çizim araç-gereçlerinin ve ortamın temiz olmasını sağladınız mı?
4 Çizilecek görünüşlerin boyutuna göre standart ölçek ve kâğıt seçtiniz mi?
5 Çizilmiş resim üzerine alıştırma toleranslarını yazdınız mı?
6 Alıştırma toleransların sapma değerlerini çizelgelerden buldunuz mu?
7 Şekil ve konum toleranslarını çizilmiş resim üzerinde gösterdiniz mi?
8 Boyut toleranslarını yazdınız mı?
9 Antet bilgilerini eksiksiz ve doğru yazdınız mı?
TOPLAM PUAN
DÜŞÜNCELER ………..
DEĞERLENDİRME
Kontrol listesindeki davranışları sırasıyla uygulayabilmelisiniz. Uygulayamadığınız davranıştan diğer davranışa geçmek mümkün olamayacağından faaliyeti tekrar etmelisiniz.
CEVAP ANAHTARLARI
Öğrenme Faaliyeti 1 Cevap Anahtarı
1. C
Öğrenme Faaliyeti 2 Cevap Anahtarı
1. C
Öğrenme Faaliyeti 3 Cevap Anahtarı
Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız ve doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevapladığınız konularla ilgili öğrenme faaliyetlerini tekrarlayınız. Ayrıca uygulama işlemini istenilen özelliklere uygunluğu öğretmeniniz tarafından kontrol edilecek ve bu beceriyi kazanıncaya kadar bu uygulamayı tekrarlayacaksınız.
MODÜL DEĞERLENDİRME
YETERLİK ÖLÇME
Perspektifi verilen SPORT SONU taslağı bronzdan dökülerek elde edilmiştir.
Ø20 deliği boydan boya delinmiş olup, raybalanmıştır. (ƒ )işaretli yüzeyler dökümden çıktığı gibi kalacak, diğer yüzeyler frezelenecektir. İşlenmemiş yüzeyler gri renge boyanacaktır. Buna göre:
A4 kağıdına çizim yapınız,
1:1 ölçek kullanınız,
Parçanın üç görünüşünü çiziniz,
Ölçülendiriniz,
Yüzey işleme işaretlerini ve tolerans açıklamalarını gereği gibi uygulayınız.
MODÜL DEĞERLENDİRME
AÇIKLAMA: Bu faaliyeti gerçekleştirirken aşağıdaki kontrol listesini öğretmeniniz doldurmasını isteyiniz.
Aşağıda listelenen davranışların her birinin uygulamayı yapan tarafından yapılıp yapılmadığını gözlemleyiniz. Eğer yapıldıysa evet kutucuğunun hizasına X işareti koyunuz. Yapılmadıysa hayır kutucuğunun hizasına X işareti koyunuz.
GÖZLENECEK DAVRANIŞLAR EVET HAYIR
1 İş önlüğünü giydiniz mi?
2 Çizim araç-gereçlerini eksiksiz hazırladınız mı?
3 Çizim araç-gereçlerinin ve ortamın temiz olmasını sağladınız mı?
4 Çizilecek görünüşlerin boyutuna göre standart ölçek ve kâğıt seçtiniz mi?
5 Çizilmiş görünüşlere ölçü bağlama çizgilerini çizebildiniz mi?
6 Ölçü çizgilerini kurallara göre çizebildiniz mi?
7 Ölçü sınırlandırıcılarını doğru çizebildiniz mi?
8 Ölçü rakamlarını doğru yazabildiniz mi?
9 Çizilen görünüşlere uygun yüzey işlemlerini seçebildiniz mi?
10 Yüzey işleme sembollerini doğru çizebildiniz mi?
11 Yüzey işleme sembollerinin özelliklerini doğru yazabildiniz mi?
12 Alıştırma toleransların sapma değerlerini çizelgelerden buldunuz mu?
13 Şekil ve konum toleranslarını çizilmiş resim üzerinde gösterdiniz mi?
14 Boyut toleranslarını yazdınız mı?
15 Tolerans anteti bilgilerini eksiksiz ve doğru yazdınız mı?
TOPLAM PUAN
DÜŞÜNCELER ………..
DEĞERLENDİRME
Modül sonunda yapılan iş parçası denetim listesindeki gözlenecek davranışlarda bulunan HAYIR kısmına işaretlediğiniz işlemleri tekrar gözden geçiriniz.
Temel Tornalama İşlemleri modülü, faaliyetleri ve araştırma sonunda kazandığınız bilgilerin ölçülmesi ve değerlendirilmesi için öğretmeniniz size ölçme aracı uygulayacaktır.
Bu değerlendirme sonucuna göre bir sonraki modüle geçebilirsiniz.
Değerlendirme sonucu başarılı olamadı iseniz, modülü tekrarı konusunda öğretmenize danışınız.
KAYNAKLAR
ŞEN, İ. Zeki ve ÖZÇİLİNGİR, Nail. Teknik Resim Temel Bilgiler. İstanbul: Ege Reklam Basım Sanatları Tesisleri, 2002.
ÖZÇİLİNGİR, Nail ve ŞEN, İ. Zeki. Temel Teknik Resim. İstanbul: Ders kitapları Anonim Şirketi, 1994.
ÖZÇİLİNGİR, Nail ve ŞEN, İ. Zeki. Makine Resmi. İstanbul: Ege Reklam Basım Sanatları Tesisleri, 2004.
Türk Standartları Enstitüsü’nün konularla ilgili standartları.
GÖZAYDIN, Nevzat. PARLATIR, İsmail. ve ZÜLFİKAR,Hamza. Okul Sözlüğü. Ankara: Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu yayınları: 603, 1997