2.2. KRİZE KARŞI ALINABİLECEK ÖNLEMLER
2.2.3. Regülasyon ( Risk Kontrolü ) ve Denetleme
Bankacılık sektöründe, sağlam bir yapı, gelişmiş bankacılık faaliyetlerinin daha az riskli ortamda yapılabilmesi için tüm finansal kurumların davranışlarının düzenlenmesidir. Regülasyon nedenleri göre iki kategoride ele alınabilir:
1. Ekonomik regülasyon: faiz oranları üzerindeki kontroller gibidir, ama finansal regülasyon çerçevesinde bir çok ülkede kaldırılmıştır.
2. İhtiyatlı Regülasyon: ekonomik regülasyondan öte, ihtiyatlı regülasyon, bir çok ülkede bankacılık krizlerine karşı kullanılmaktadır. Finansal istikrara ve küçük mevduat sahiplerinin korunması esasına dayanır.
Regülasyon araçları yine ikiye ayırmaktadır. Önleyici regülasyon araçları ki bunlar bankacılık krizlerinin önceden kontrol etmeyi ve riski minimize etmeyi amaçlar. Asimetrik bilgi sorunu çözmek için bilgi sunma, likidite ayarlamaları, portföy sınırlamaları örnek verilebilir. Koruyucu regülasyon araçları ise, bankacılık
160 Yılmaz, a.g.e., ss.118-119
161A. Demirgüç Kunt, Ross Levine ve Hong G. Min, Opening to Foreign Banks: Issues of Stability,
79
krizlerinden sonra tüm finansal sistemi korumayı amaçlar. Bu sistem ihtiyari ve kurumsallaşmış kontrat yaklaşımları şeklinde ikiye ayrılmaktadır. İhtiyari yaklaşımlarda Merkez bankasının son kredi merci işlevi, kurumsallaşmış yaklaşımda mevduat sigorta sistemi örnek verilebilir.162
Bu ikili ayrımlardan sonra finansal regülasyon sebepleri olarak, finansal sistemin güven ve istikrarın korunması, bireysel riskten korunma ve sistemin etkililiğinin sağlanması olarak sıralanabilir.163 Bankacılık regülasyonunda amaç, piyasada meydana gelen sistematik risklerin elimine edilmesi ya da azaltılmasıdır. Piyasayı yönlendirecek kuralları şu şekilde sıralanabilir:
1. Bankaların ve diğer finans kurumlarının ihtiyatlı yönteme göre sermaye yeterlilik oranlarının belirlenmesi, risk alma üzerinde kısıtlamalar, krediler üzerine konulan kısıtlamaları kapsar.
2. İşlemlerin düzenli yapılmasına ilişkin kurallar olarak, bilgilerin kamuoyuna açıklanması yönünde kuralları, kurumların müşterileriyle her türlü ilişkisinin risk bazlı düzenlenmesi.
3. Banka çeşitlerine göre görev dağılımın yapılmasına ilişkin kural, hangi bankaların menkul kıymet ve sigortacılık işlemleri yapma izni verileceği şeklinde belirtilir.
4. Mülkiyet kuralları: kime banka sahibi olma izni verileceğine ilişkin kurallar
Bankaların ve diğer finansal kurumların etkin bir şekilde düzenlenmesi ve denetimi piyasa sağlamlılığı üzerinde önemli olmakla beraber regülasyonda uygulamalarda yapılabilecek şeyler sınırlamalara konudur. Bankaları her an denetlemekte mümkün değildir. Bununla birlikte bankaların düzenleyici ve denetleyici otoriteler tarafından aşırı disiplin altına alınması da bankaları risk almaktan ve finansal yenilikleri oluşturmalarını engeller.
Düzenleme ve denetleme her ne kadar bir şekilde müdahale şeklinde değerlendirilse de özellikle yasal bazda yaptırımlar kriz önlemede önemli faktör
162 Yay, Yay ve Yılmaz, ss.65-66.
80
olmaktadır. Yetersiz yönetimi önlemek, özel ve kamusal bankalarda banka sahiplerinin risk almadaki tutarsızlıklarını gidermek açısından önemli olmaktadır.164 Aşağıdaki şekilde regülasyona gerekçe oluşturacak olgular yer almaktadır.
Şekil 2.4. Regülasyon Gerekçeleri
Kaynak: Güven Delice, Adem Doğan ve Meral Uzun, Finansal Regülasyon ve Piyasa Disiplini, C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt: 5, Sayı 1, 2004,s.108
Özellikle bankacılık krizlerinin oluşumunda önemli nedenlerden sayılan mevduat sigorta sisteminin yol açtığı ahlaki riziko, tersine seçim ve vekil maliyeti problemlerini düzenlemek açısından denetime başvurulmalı bu çerçevede bankaların alacağı riskler minimize edilmelidir. Bankacılık krizleri açısından regülasyonunda mantığı buradadır. Açık mevduat sigorta sisteminde ve Merkez bankasının son kredi merci fonksiyonunu aşırı kullandığı durumlarda bankalar aşırı risk alacak, toplumla riski paylaşacaktır. Etkin düzenleme ve denetlemeler bankaların risk almasını önleyecek, kamuoyuna finansal durumlarını uluslararası muhasebe standartlarına
164
James R. Barth, Gerard Caprio, Jr. and Ross Levine, “Regulation and Supervision: What Works Best ?”, http://wbln0018.worldbank.org/html/FinancialSectorWeb.nsf, (11.10.2006), ss.39-40
Gerekçeler
Dışsallıkların Doğurabileceği Potansiyel
Problemler
Finansal Sisteme Güvenin Gerekliliği Piyasa Aksaklık ve Başarısızlıkların Düzenlenmesi Finansal Kurumları Gözetleme Gerekliliği
Finanssal Güvenlik Ağı Düzenlemelerinin Ortaya Çıkarabileceği Ahlaki Risk
Kamuoyunun Regülasyon Talebi
Yanlış Seçim ve Ahlaki Risk Problemlerinin Ortaya Çıkarması Olası
81
uygun bilançolarını yayınlamalarına olanak tanıyacak, gerekli sermaye yeterlilik kriterlerine uymalarına olanak sağlayacak ve gerekli durumlarda acil önlemlerin alınmasını sağlayacaktır.165
Mali sistem içinde önemli bir yeri olan bankalarda artan krizler nedeniyle uluslararası alanda da etkin gözetim ve denetimin kriterleri oluşturulmaya çalışılmıştır. Bu anlamda Basle Bankacılık Gözetim Komitesi 1974 yılında uluslararası bankacılık ve döviz piyasalarında meydana gelen krizleri takip etmek amacıyla oluşturulmuş, bankaların etkin ve düzenli çalışmaları için gerekli prensip ve uygulamaları belirlemek için çalışmalar yapmaktadır. Bu prensipler arasından en önemlileri; gözetim ve denetim yetkisinin bağımsız kuruluşlarca gerçekleştirilmesi, bankaların üstlendikleri riskleri dağıtacak şekilde asgari sermaye yükümlülükleri belirlenmeli, aktif kalitesi yükseltilmesi, bankaların faaliyet izni banka sahipliği gibi kritik konularda oluşturulacak denetim otoritesinin yaptırım ve seçim gücünün oluşturulması, küreselleşme şartları içinde piyasa giriş çıkışının kontrollü serbestleşmesi sağlamak olarak sıralanabilir.166
Basel I 1998 sermaye yeterlilik uzlaşısından sonra- bu uzlaşıda sermaye yeterlilik oranın asgari %8 oranında belirlenmesi kararlaştırılmıştır- Basel II sermaye yeterlilik düzenlemesi gerçekleşmiştir. Sistem 3 temele dayanmaktadır. Asgari sermaye yeterliliği, sermaye yeterliliğinin denetimi, piyasa disiplini, bu 3 amaçta risk yönetimini teşvik etmektedir. Yönetimde içsel kontrolü önermektedir.167
Sermaye yeterliliği = Özkaynaklar / Risk Ağırlıklı Varlıklar + Gayri Nakdi Krediler = %8
Şeklinde formüle edilebilecek olan sermaye yeterlilik oranı basel kararlarında % 8 olarak belirlenmiştir.168
165 Yılmaz, a.g.e., ss, 108-110
166 Ayşenur Gönül, “Etkin Bankacılık Denetiminde Temel Prensipler”
http://ekutup.dpt.gov.tr/banka/gonula/denetim6.html ,(13.12.2006), s.12
167 Murat Beşinci ve Feridun Kaya, ‘’Uluslararası Finansal Piyasalarda Yasal Düzenlemeler ve Basel
II’ ye Uyum süreci’’, İşletme ve Finans, Sayı: 236, ( Kasım, 2005), ss.53-54.
168 Hakan Katırcıoğlu, “10 Soruda Basel-II Kararları Ve Reel Sektöre Etkisi”,
82
2.2.4. Erken Uyarı Sistemi ve Bankaların Derecelendirilmesi
Erken uyarı sistemi, özellikle banka sayısının çok olduğu ülkelerde bankaların uluslararası muhasebe standartlarına uygun oluşturulmuş bilançolarının ve bazı önemli rasyoların incelenerek ön bir denetime tabi tutulmasını içermektedir. Az sayıda bankanın olduğu ülkelerde böyle bir sistemin pratik bir yararı olmayacaktır.
Etkin bankacılık denetiminin temel ilkeleri arasında, Muhasebe standartları, raporların hazırlanması, temin edilen bilgilerin değerlendirilmesi, denetim otoritelerine verilen bilgilerin gizliliği ve kamuoyunun aydınlatılması yer almaktadır.169 Kamunun aydınlatılması noktasında bankaların uluslararası önemli kuruluşlarca derecelendirmeye tabi tutulması doğru bilgilendirme açısından önemlidir. Bu dereceler, bankanın borç ödeme gücünü, piyasadaki durumunu yansıttığından tasarruf sahipleri açısından bilgiye ulaşmada etkin bir yöntemdir. Banka derecelendirilmesi, bankaların yükümlülüklerini tam ve zamanında yerine getirme gücunün göstergesidir. Dereceleme kuruluşları yatırımcıların bilgi ihtiyaçlarını karşılamak ve onlara karar vermelerinde yardımcı olmak maksadıyla, sistemleştirilmiş ve her birinin belirli anlamları olan notlarla yatırımcıların aydınlatılmasına çalışmaktadırlar.170
Derecelendirme neticesinde borç alan ve veren taraf arasında risk unsurlarının daha sağlıklı değerlendirilmesi, güvenilirlik ve denetim imkânı açısından ve piyasada istikrar açısından başvurulacak, bankaların risk oranının belirlenmesi için kullanılan yöntemlerden biridir.171 Rating kuruluşları (derecelendirme yapan firmalar) tarafından verilen yüksek bir derece yükümlülüklerin zamanında ödeneceğini vurgularken, düşük bir derece ise daha büyük bir riski ifade eder.
169 Yay, Yay ve Yılmaz, s.103
170 Sezgin Demir, “Sermaye Piyasasında Derecelendirme”,
http://www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.ph, (22.12.2006), s.1