Birçok modern anayasada, anayasa değişikliğinin yapılıp yapılmamasına karar vermede, halkın veya seçmenin de onayı alınmaktadır. Halkın anayasa değişikliği sürecine katılması bakımından ise, ülkelerin uygulamaları farklı-dır. Bazı ülkelerde değişiklik teklifi yasama organından geçtikten sonra halkın onayına sunulur. Amerikan eyaletlerinde, Danimarka, İsviçre, İrlanda Cumhu-riyeti Anayasalarında bu usul kabul edilmiştir. Diğer bazı ülkelerde ise, anaya-sa değişikliğini genel seçimler sonucu oluşacak yeni parlamentonun yapması esası benimsenmiştir. Belçika’da anayasayı değiştirme teklifi gündeme getiril-diğinde, yasama organının her iki meclisinin feshi gerekmektedir ve fesihten sonra yapılan genel seçimler sonucunda değişikliğin olabilmesi için meclisle-rin üye tamsayılarının ayrı ayrı üçte ikisinin oyu gerekmektedir. Bazı ülkeler-de ise, anayasa ülkeler-değişikliğinin kabulü için bazı durumlarda halkoyuna başvu-rulmaktadır. Beşinci Fransız Cumhuriyeti Anayasasına göre, Meclislerin (Se-nato ve Millet Meclisi) ortak toplantısında beşte üç çoğunluğu tarafından ka-bul edilmeyen anayasa değişikliklerinin yürürlüğe girebilmesi için referan-dum gerekir. İsviçre gibi bazı ülkelerde ise, halkın anayasa değişikliği için öneride bulunması söz konusu olabilmektedir.97
96 Gözler, Kemal: Anayasa Normlarının Geçerliliği Sorunu, Ekin Kitabevi Yayınları, Bur-sa 1999, s.170-171.
97 Ayrıntılı bilgi için bkz. Wheare, s.110 vd.
1982 Anayasasına göre, anayasa değişikliklerinin kabul edilerek yürürlü-ğe girebilmesi bazı hallerde referandum koşuluna bağlıdır. Bu durumda, Mah-kemenin anayasa değişiklik teklifi ni incelemesi konusu önem kazanmaktadır.
Burada, referanduma sunulan anayasa değişikliklerinin denetimi konusunda temelde iki görüş söz konusudur. Birinci görüşe göre, referanduma sunulan anayasa değişikliği denetlenebilir. Buna göre, Anayasada, referanduma sunu-lan ve sunulmayan anayasa değişiklikleri bakımından bir ayrım yapılmama-sı nedeniyle, referandum sonucu kabul edilen değişiklik, Anayasa Mahkeme-si tarafından denetlenebilir98. Başka bir deyişle, Anayasa Mahkemesinin yap-tığı denetim, anayasa değişikliğinin TBMM aşamasıyla ilgili olup, sadece şe-kil yönündendir. Bu nedenle, halkın iradesi, değişikliğin şeklinden çok özüne yöneliktir. Böylece, halkın iradesi, Anayasanın, anayasal denetimle ilgili mad-delerini bertaraf edemez. Ancak bu görüş, her şeye karşın halk oyu ile kabul edilen bir anayasa değişikliğinin Anayasa Mahkemesi tarafından iptalinin çok güç olduğunu belirtmektedir99.
İkinci görüşe göre, referandum sonucu kabul edilen anayasa değişikliği-nin Anayasa Mahkemesi tarafından denetlenmesi söz konusu değildir. Buna göre, “en üstün kurucu iktidar olan halk iradesinin belirmesinden sonra ar-tık Anayasa Mahkemesinde bir şekil denetiminin mümkün olamaması gerekir.
Kurucu iktidarın aslî sahibi olan halk iradesinin onayı, anayasa değişikliği-nin Türkiye Büyük Millet Meclisindeki görüşülmesi safhasında uğramış ola-bileceği şekil sakatlıklarını ortadan kaldırır”100. Biz de bu görüşü paylaşmak-tayız. Çünkü, asli kurucu iktidar olan halkın anayasa yapma konusunda sınır-sız bir yetkisi söz konusudur. Öte yandan, Meclis tarafından yapılan bir
ana-98 Aliefendioğlu, Yılmaz: “Yasaların Cumhurbaşkanınca Geri Gönderilmesi, Amme İdaresi Dergisi, C.21, 1988, S.1, s.22; Duran ise,“halkoylaması da bir takım şekil ve usul kuralları içinde yapılmış olmak koşulu ile sağlıklı ve geçerli bir iradeyi oluşturabileceğinden; bu hu-susu sağlamakla görevli Yüksek Seçim Kurulu’nun sonucu saptayıp açıklayan kararı üzerine Anayasa Mahkemesi’nin şekil yönünden bir denetim yapıp yapamıyacağı sorulabilir. Acaba
“anayasa değişikliği”, kanundan ayrı bir tür yasama işlemi olarak kabul edildiğinden ötü-rü mü, böyle bir karmaşıklık ortaya çıkmaktadır? Halk oylamasıyla anayasa değişikliği yo-luna gidilmesi olasılığı az olmasına karşın, salt bu nokta dolayısiyle, söz konusu sorun üze-rinde durulmaya değer sanırım” demek suretiyle referandum sonucu kabul edilen anayasa değişikliğinin denetlenip denetlenemeyeceğinin tartışılabileceğini belirtmektedir. Bkz. Du-ran, s.62.
99 Aliefendioğlu, Yılmaz: “Türk Anayasa Yargısında İptal Davası ve İtiraz Yolu”, Anayasa Yargısı, 1984, s.111-112; Anayasa Yargısı ve Türk Anayasa Mahkemesi, Yetkin Yayınla-rı, Ankara 1996, s.80-81; Şahbaz, s.323.
100 Özbudun, s. 175-176; Benzer yönde bkz. Onar, s.174; Gören, s.349.
yasa değişikliğinde, Anayasanın öngördüğü şekil şartlarının, en üstün kurucu iktidar olan halkın onayından sonra, Mahkemece denetlenerek iptali, kurucu iktidarın mantığına ters bir durum ortaya çıkarır. Fransa’da da, benzer şekil-de, referandum sonucu kabul edilen anayasa değişikliklerinin, anayasaya uy-gunluk denetimine tâbi olup olmadığı hususu tartışılmıştır. 28.10.1962 gün-lü halkoylamasında kabul edilen, “devlet başkanını halkın seçmesine” yöne-lik düzenlemenin, yayınlanmasından önceki on beş günlük süre içinde ipta-li için Fransız Anayasa Konseyine başvurulmuştur. 6.11.1962 tarihipta-li kararda Anayasa Konseyi, “kendini ancak parlamentonun kabul ettiği kanunları de-netlemekle yetkili görmüş, “ulusal egemenliğin doğrudan ifadesi olan” refe-randum kanununu (loi-réfé-rendaire) denetleme konusunda yetkili olmadığı sonucuna” varmıştır101.
Referanduma sunulan bir anayasa değişikliğinin henüz referandum yapıl-madan Anayasa Mahkemesi tarafından denetlenmesi söz konusu olabilir mi?
Burada iki görüş ileri sürülebilir. Birinci görüşe göre, referanduma sunulan anayasa değişikliği, Anayasanın 148/2. maddesi gereğince, yayınlanmasın-dan itibaren on günlük süre içinde, Anayasa Mahkemesince denetlenebilir. Bu görüş, Anayasanın 148/2. maddesindeki “yayımlandığı tarihten itibaren” ve 2949 sayılı Kanunun 22. maddesindeki, “Resmi Gazetede yayımlanmaların-dan başlayarak” ibaresini temel almaktadır102. Anayasa Mahkemesinin yoru-munun da referanduma sunulan anayasa değişikliğinin henüz referandum ya-pılmadan denetlenebilmesi yönünde olduğunu belirtmek gerekir. Mahkemeye göre, “Anayasanın 7. maddesine göre yasama yetkisi TBMM’ye aittir. Ana-yasanın 87. maddesinde TBMM’ye ait yetkilerin kapsamı belirlenmekte, 175.
maddesinde ise Anayasa değişikliğine ilişkin yöntem ve izlenecek süreç düzen-lenmektedir. Bu süreç, yasalarda olduğu gibi, Genel Kurulun “kabul” irade-siyle tamamlanır. Anayasa değişikliklerinin Cumhurbaşkanınca yayımlanma-sı ya da halkoyuna sunulmayayımlanma-sı işlemi, doğayayımlanma-sı gereği Anayasanın değiştirilme-sine ilişkin yasanın varlık koşulu niteliğinde değildir. Anayasanın 89. ve 175.
maddelerinden anlaşılacağı üzere Anayasa değişikliğine ilişkin yasalar Genel Kurul iradesiyle varlık kazanır ve halkoyuna sunulmaması durumunda Cum-hurbaşkanınca yayımlanmakla yürürlüğe girer. Anayasa değişikliklerinde yü-rürlük koşulu kimi durumlarda Cumhurbaşkanı ile halk arasında paylaştırıl-mıştır. Bu hallerde her iki irade Anayasa değişikliklerinin yürürlüğe
girmesi-101 Teziç, s.175.
102 Onar, s.172; Şahbaz, s.313.
nin ön koşulunu oluşturmaktadır…Anayasa Mahkemesinin Anayasa değişik-liklerini şekil bakımdan denetleme yetkisi, Anayasanın 148. maddesinin 2. fık-rasında referanduma sunulan-sunulmayan ve yürürlüğe giren-girmeyen yö-nünden herhangi bir ayrıma tabi tutulamaz. Nitekim Anayasa Mahkemesi hal-koyuna sunulduğundan dolayı henüz yürürlüğe girmediği halde, istem üzeri-ne 5678 sayılı Anayasa Değişiklikleri Hakkında Kanunun Anayasaya uygun-luğunu denetlemiştir” 103denilmektedir.
Buna karşılık, ikinci bir görüş, halkoyuna sunulana bir anayasa değişikli-ğinin henüz referandum yapılmadan denetlenemeyeceği yönündedir. Bu gö-rüş, anayasa değişikliği sürecinde halkoyuna sunulan şeyin, henüz bir “ka-nun” değil ancak bir anayasa değişiklik “teklifi ” olduğunu belirtmektedir.
Buna göre, değişiklik teklifi , halkoylamasında halk tarafından kabul edildiği takdirde kanun haline gelecektir. Dolayısıyla ortada bir teklif olduğuna göre, söz konusu teklifi n, Anayasa Mahkemesi tarafından denetlenmesi düşünüle-mez. Çünkü ortada bir kanun değil, sadece bir teklif bulunmaktadır104. Bu gö-rüş ayrıca, Anayasanın 175’inci maddesinin 3, 4 ve 5’inci fıkralarında ge-çen “anayasa değişikliği kanunu” ibaresi yerine “anayasa değişikliği tekli-fi ” denmesi gerektiğini ve söz konusu ibarenin anayasa koyucunun basit bir redaksiyon hatası olduğunu vurgulamaktadır105. Buna göre, referanduma su-nulan anayasa değişikliklerinde, “halkın iradesi TBMM’nin iradesinden son-ra açıklansa da, aynen TBMM’nin ison-radesi gibi, kanunun geçerliliği (Anayasa Mahkemesinin ifadesiyle “varlığı”) için gerekli asli bir iradedir”106. Bu ne-denle, referandumla kabul edilen bir anayasa değişikliği kanunu, hukukun ge-nel teorisinde bir karma işlem niteliğinde bir hukukî işlem olup, söz konusu iş-lemin ortaya çıkabilmesi için TBMM’nin tek başına iradesini açıklaması yet-memektedir. Bu iradeye halkın iradesi de eklenmelidir. Kısaca, TBMM’nin iradesinin geçerlilik (varlık) koşulu, halkın iradesinin ise, yürürlük koşulu ol-duğunu söylemenin bir anlamı yoktur. Çünkü, idare hukukunda karma işlem-ler, son iradenin açıklanmasıyla geçerlilik kazandığından, halkoylaması
yo-103 E.S. 2007/99, K.S. 2007/86, KT.27.11.2007, AYMKD, S.45, C.1, s.438-439.
104 Gözler, Kemal: “Halkoylamasına Sunulan Anayasa Değişikliği Kanunlarında Halkoyla-masından Önce Değişiklik Yapılabilir mi?”, Prof. Dr. Yılmaz Aliefendioğlu’na Armağan, Yetkin Yayınevi, Ankara 2009, s.566, <http://www.anayasa.gen.tr/halkoylamasindan-once.
htm>, 04.05.2010; Aynı yönde bkz. Şentop, Mustafa: “Anayasa Değişikliği Sürecinin Yol Haritası”, Zaman Gazetesi, 11.05.2010, s.24.
105 Gözler, “Halkoylamasına Sunulan…, s.566.
106 Gözler, “Halkoylamasına Sunulan…, s.564.
luyla kabul edilen Anayasa değişikliği kanunları da son iradenin, yani halkın iradesinin açıklanmasıyla geçerlilik kazanırlar 107. Bu durumda, hukuk alemin-de varlık kazanmamış bir anayasa alemin-değişiklik teklifi ni alemin-denetleme yetkisini ken-disinde gören Anayasa Mahkemesinin yukarıdaki yorumu hatalıdır. Çünkü, Mahkemeye göre, bir Anayasa değişikliği kanunu TBMM tarafından kabul edilir edilmez varlık kazanmakta, halkoylaması sonucuna göre yasa yürürlü-ğe girmekte veya girmemektedir. Anayasa Mahkemesinin kararında “varlık”
olarak ifade edilen, hukukun genel teorisine göre “geçerlilik”tir. Halkoyla-masının Anayasa değişikliği kanunları bakımından bir yürürlük değil, bir ge-çerlilik (Anayasa Mahkemesinin ifadesiyle varlık) şartı olduğu kabul edildi-ğinde, Anayasa Mahkemesinin yorumunun hatalı olduğu kendiliğinden orta-ya çıkmaktadır108. Öte yandan, Mahkemenin daha önce yapılan ve referandu-ma sunulan anayasa değişikliklerini denetlemesi de bunun hukukî olreferandu-masının delili sayılamaz109.
Kanaatimizce, anayasa değişikliklerine ilişkin teklifl erin henüz referan-dum yapılmadan denetimi mümkün değildir. Çünkü, referanreferan-duma sunulan metin henüz bir anayasa değişiklik teklifi dir110. Kanunlaşıp, kanunlaşmaya-cağı belli değildir. Bu nedenle, söz konusu teklif, halkın onayından sonra an-cak hukuken geçerli bir kanun haline gelecektir. Başka bir deyişle, referandu-ma sunulan bir anayasa değişikliği teklifi ancak referandum sonucunun Res-mi Gazetede yayınlanmasından sonra kanun haline gelmektedir. Doktrinde, 175. maddesinin ilk şeklinin yürürlükte olduğu dönemde-halkoyuna sunulan anayasa değişikliğinin açıkça Resmi Gazetede yayınlanacağı belirtilmemiş-ti- referandum sonucunda kabul edilen anayasa değişikliğinin şekil bakımın-dan denetlenebileceğini kabul eden bazı yazarlar, bunun ancak referandum-dan sonra yapabileceğini belirtmişlerdir. Buna göre, “Anayasa Mahkemesi’ne açılacak iptal davasında süre yönünden bir sorun bulunmamaktadır. Çünkü, Cumhurbaşkanı, Anayasa değişikliğini, ancak halkoylamasıyla gerçekleşme-sinden sonra yayımlayacak ve ongünlük süre bu tarihten sonra işleyecektir.
Halk oylaması sonucunda halkın iradesi “Hayır” biçiminde gerçekleşirse, anayasa değişikliği gerçekleşmemiş ve Resmi Gazete’de de yayımlanmamış olacağından, Anayasa Mahkemesi’nin doğal olarak anayasal denetim
yapma-107 Gözler, “Halkoylamasına Sunulan…, s.564.
108 Gözler, “Halkoylamasına Sunulan…, s.564-565.
109 Şentop, s.24.
110 Aynı yönde bkz. Gözler, “Halkoylamasına Sunulan…, s.566.
sı da söz konusu olmıyacaktır”111. Benzer yönde bir başka görüş de, halkoyla-masının bir takım şekil ve usul kuralları içinde yapılmış olmak koşulu ile sağ-lıklı ve geçerli bir iradeyi oluşturabileceğini, bu hususu sağlamakla görevli Yüksek Seçim Kurulunun sonucu saptayıp açıklayan kararı üzerine Anayasa Mahkemesinin şekil yönünden bir denetim yapıp yapamayacağının sorulabi-leceğini belirtmektedir.112 Buna karşılık, Anayasanın 175/4. maddesine göre, referandum yapıldıktan sonra kabul oyu alan bir anayasa değişikliğinin tek-rar Resmi Gazetede yayımlanmadığı için denetlenmesinin mümkün olmadığı yönünde de görüşlerin bulunduğunu belirtmek gerekir113. Sonuç olarak, dokt-rinde, Anayasa Mahkemesinin uygulaması farklı olsa da, referanduma sunu-lan anayasa değişikliğinin henüz referandum yapılmadan denetlenebileceğine yönelik hakim bir görüşe rastlanmamaktadır. Anayasada referanduma sunulan anayasa değişikliklerinin denetimi ile ilgili olarak açık bir düzenlemenin ya-pılması, konunun çözümüne önemli bir katkı sağlayacaktır.
SONUÇ
1982 Anayasasında, anayasa değişikliklerinin sadece şekil bakımından de-netlenmesi öngörülmüştür. Denetim yetkisinin kapsamı ise, dar tutulmuştur:
“Teklif ve oylama çoğunluğu” ve “ivedilikle görüşülememe”. Anayasa deği-şikliklerinin şekil denetimin sınırlı tutulmasının nedeni; bir yönüyle Anayasa Mahkemesinin denetimine sınırlama getirmektir. Başka bir deyişle, TBMM tarafından yapılacak anayasa değişikliklerinin Anayasa Mahkemesi tarafından iptalini zorlaştırma amacına yöneliktir.
Anayasada belirtilen ve şekil bakımından denetime esas alınacak şartlar-dan oylama çoğunluğunun belirlenmesi zordur. Anayasa değişiklik teklif ye-tersayısı ile ivedilikle görüşülememe konularında herhangi bir sorun yaşan-mazken114 oylama çoğunluğundan ne anlaşılması gerektiği üzerinde çeşitli tar-tışmalar söz konusudur. Burada, oylama çoğunluğunun, 148. maddenin
gerek-111 Aliefendioğlu, “Türk Anayasa…, s.112.
112 Bkz. Duran, s.62.
113 Şentop, s.24.
114 Anayasa değişikliklerinin denetiminde teklif koşulunun yeniden ele alınarak düzenlemesi gerektiği düşüncesindeyiz. Çünkü, anayasa değişikliğinin kabulü için, Meclis üye sayısının beşte üçü (ya da üçte iki) gibi bir oranının arandığı mevcut Anayasada, anayasa değişiklik teklifi nin zorlaştırılmasının nedenini anlamak güçtür. Bizce, anayasa değişikliğinin gerçek-leşmesi için nitelikli bir oylama çoğunluğu aranıyorsa, bu durumda, ayrıca nitelikli bir teklif çoğunluğunun öngörülmemesi gerekir
çesinden de yararlanarak, sadece son oylamayla sınırlı bir şekilde kabul edil-mesi mümkün olduğu gibi, İçtüzüğün 93 ve 94. maddelerinden yararlanarak, maddeler hakkındaki ikinci oylama ile son oylamayı kapsar biçimde kabul et-mek de mümkündür115.
Anayasa değişikliklerinin kabulünde, en az Meclis üye tamsayısının beşte üçlük çoğunluğunun kabul oyu vermesi gerekir. Söz konusu çoğunluk, Cum-hurbaşkanının bir defa daha görüşülmesi için Meclise iade ettiği anayasa de-ğişiklikleri için de geçerlidir.
Anayasa Mahkemesi, anayasa değişikliklerinin denetiminde farklı karar-lar vermektedir. Bazı kararkarar-larda, Anayasada sınırlı okarar-larak sayılan şekil şartla-rına uygun bir denetim yapılırken116, diğer bazı kararlarda,117 1961 Anayasa-sı döneminde verilen kararlara benzer şekilde, şekil denetimi Anayasa-sınırı aşılmakta-dır. Anayasa yargısının kabul edilmesinden bu yana, anayasa mahkemelerinin yetkileri ve denetledikleri konuların niteliği tartışılırken118; buna bir de anaya-sa değişikliklerinin şekil görüntüsü altında eanaya-sas bakımından denetiminin ek-lenmesi, Anayasa Mahkemesinin görev alanının yeniden değerlendirilmesine yol açacaktır.
5735 sayılı Kanunla yapılan Anayasa Değişikliklerinin, Anayasanın ilk üç maddesinde söz edilen ve içeriği belli edilmemiş ifadelere başvurulmak suretiyle iptal edilmesi, yapılacak yeni anayasa değişikliklerinin de Anayasa-nın ilk üç maddesi ile bir şekilde bağlantı kurulmasına ve benzer bir sonucun doğmasına yol açabilecektir. Bu durum, yargıçlar hükümetine doğru bir gidişi göstermektedir. “Hâkimler hükümeti deyimi ise, milletlerarası literatürde bir övgü değil, bir yergi ifadesi olarak kullanılmaktadır”119.
Son olarak, Anayasa Mahkemesi referanduma sunulan anayasa değişik-lik teklifl erini denetleme yetkisini kendinde görmektedir. Bu denetim ise, ana-yasa değişikliğine ilişkin teklifi nin Resmi Gazetede yayınlanmasından hemen sonra yani henüz referandum yapılmadan söz konusu olmaktadır. Bizce,
Ana-115 Can, s.137.
116 E.S. 1987/9, K.S. 1987/15, KT.18.06.1987, AYMKD, S.23, s.285-286.
117 E.S.2008/16, K.S. 2008/116, KT.5.6.2008, AYMKD, S.45, C.2, s.1230-1240.
118 Ayrıntılı bilgi için bkz. Karamustafaoğlu, Tunçer: “Anayasa Yargısının Önemli Sorunları”, AÜHFD, 1968, C.XXV, S.3-4, s.91.
119 Özbudun, “Yeni Anayasa…, Zaman Gazetesi.
yasa Mahkemesi, referanduma sunulan anayasa değişikliğini denetleyemez.
Çünkü, ortada henüz yasalaşmamış bir anayasa değişiklik teklifi vardır. Re-ferandum sonucunda kabul edilen anayasa değişikliklerinin denetimi konu-sunda ise, şu söylenebilir: En üstün kurucu iktidar olan halkın iradesi, anaya-sa değişikliğinin TBMM aşamasındaki, olası şekil eksiklerini ortadan kaldıra-cağından, şekil bakımından Anayasa Mahkemesi tarafından herhangi bir de-netim yapılamaz.120
KAYNAKÇA
ALİEFENDİOĞLU, Yılmaz: Anayasa Yargısı ve Türk Anayasa Mahkemesi, Yetkin Yayınları, Ankara 1996.
ALİEFENDİOĞLU, Yılmaz: “Yasaların Cumhurbaşkanınca Geri Gönderilmesi, Amme İdaresi Dergisi, C.21, 1988, S.1, s.5-38.
ALİEFENDİOĞLU, Yılmaz: “Türk Anayasa Yargısında İptal Davası ve İtiraz Yolu”, Anayasa Yargısı, 1984, s.101-137.
ARMAĞAN, Servet: Anayasa Mahkememizde Kazaî Murakabe Sistemi, İÜHFY, İstanbul 1967.
ATAR, Yavuz: Türk Anayasa Hukuku, Mimoza, 2. B., Konya ty.
ATAR, Yavuz: “Türk Anayasa Yargısında Anayasaya Uygunluk Denetiminin Konusu”, Berki Armağanı, Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 1996, C.5, S.1-2, s.373-406.
BAOHOF, Otto: Verfassungswidrige Verfassungsnormen? Tubingen Mohr (Paul Siebecik), 1951.
BATUM, Süheyl: 99 Soruda Neden ve Nasıl Çağdaş Bir Anayasa, XII Levha, İstanbul 2009.
CAN, Osman: “Anayasayı Değiştirme ve İktidarı Denetim Sorunu”, AÜSBF
120 Gözler’e göre, referandum yoluyla bir anayasa değişikliğinin kabul edilmesi, parlamento-da nitelikli çoğunluk sağlamaya göre oldukça zordur. Yazara göre, bu durum, seçmen düze-yinde olumsuz çoğunlukların, parlamento düzedüze-yinde ise, yapay çoğunlukların bulunmasın-dan kaynaklanmaktadır. Bkz. Gözler, Kemal: “Halkoylamasının Değeri”, AÜHFD, C.XL, S.1-4, 1988, s.111.
Dergisi, Prof. Dr. Yavuz Sabuncuya Armağan, C.62, S.3, Temmuz-Eylül 2007, s.101-139.
COLE, Taylor: “Three Constitunional Courts: A Comparison” The American Political Science Review, 1959, C.LIII, S.4, s.963-984.
ÇAĞLAR, Bakır: “Anayasanın Hukuku ve Anayasanın Yargıcı, Yenilenen Anayasa Kavramı Üzerine Düşünceler”, Anayasa Yargısı, 1991, s.13-62.
ÇAĞLAR, Bakır: “Anayasa Yargısında Yorum Problemi Karşılaştırmalı Analizin Katkıları”, Anayasa Yargısı, 1986, s.163-195.
DURAN, Lütfi : Türkiye Yönetiminde Karmaşa, Çağdaş Yayınları, İstanbul 1988.
DURAN, Lütfi : “Türkiye’de Anayasa Yargısının İşlevi ve Konumu”, Anayasa Yargısı, 1984, s.57-87.
ERDOĞAN, Mustafa: Anayasa Hukuku, Orion, 3.B., Ankara 2005.
ERDOĞAN, Mustafa: Anayasa Hukukuna Giriş, Adres Yayınları, 2. B., Ankara 2004.
EROĞUL, Cem: Anayasayı Değiştirme Sorunu, Sevinç Matbaası, Ankara 1974.
FEYZİOĞLU, Turhan: Kanunların Anayasaya Uygunluğunun Kazaî Murakebesi (Yabancı Memleketlerde-Türkiyede), AÜSBFY, Ankara 1951.
GÖREN, Zafer: Anayasa Hukuku, Seçkin Yayıncılık, Ankara 2006.
GÖZLER, Kemal: Anayasa Hukukuna Giriş, 15. B., Ekin Yayınevi, Bursa 2010.
GÖZLER, Kemal: “Halkoylamasına Sunulan Anayasa Değişikliği Kanunlarında Halkoylamasından Önce Değişiklik Yapılabilir mi?”, Prof.
Dr. Yılmaz Aliefendioğlu’na Armağan, Yetkin Yayınevi, Ankara 2009, s.557-571, <http://www.anayasa.gen.tr/halkoylamasindan-once.htm>, 04.05.2010.
GÖZLER, Kemal: “Anayasa Değişikliği Kanunları Hakkında
Cumhurbaşkanının Yetkileri”, Ankara Barosu Dergisi, Y.59, S.2001/4, s.35-53.
GÖZLER, Kemal: Türk Anayasa Hukuku, Ekin Kitabevi Yayınları, Bursa 2000.
GÖZLER, Kemal: Anayasa Normlarının Geçerliliği Sorunu, Ekin Kitabevi Yayınları, Bursa 1999.
GÖZLER, Kemal: “Halkoylamasının Değeri”, AÜHFD, C.XL, S.1-4, 1988, s.97-113.
HAS, Volkan: Anayasayı Değiştirme Süreci, Adalet Yayınları, 2. B., Ankara 2009.
HOCAOĞLU, A. Şeref/OCAKÇIOĞLU, İsmet: Anayasa ve Anayasa Mahkemesi (Kanunların Anayasaya Uygunluğunun Yargısal Denetimi), Ayyıldız Matbaası, Ankara 1971.
İBA, Şeref: Anayasa Hukuku ve Siyasal Kurumlar, 2. B., Turhan Kitabevi, Ankara 2008.
İBA, Şeref: “Cumhurbaşkanınca Yayınlanması Kısmen veya Tamamen Uygun Bulunmayan Kanunların Meclise Geri Gönderilmesi”, AÜHFD, C.52, S.
3, 2003, s.299-316.
KABOĞLU, İbrahim Ö.: Anayasa Yargısı, Avrupa Modeli ve Türkiye, İmge Kitabevi, 4. B. Ankara 2007.
KANADOĞLU, Korkut O.: Anayasa Mahkemesi, Beta, 1. B. İstanbul 2004.
KANETİ, Selim: “Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’ndaki Boşlukların Anayasa Mahkemesi Tarafından Doldurulması”, Anayasa Yargısı, 1991, s.77-101.
KARAMUSTAFAOĞLU, Tunçer: “Anayasa Yargısının Önemli Sorunları”, AÜHFD, 1968, C.XXV, S.3-4, s.91-100.
KAUPER Paul G.: “The Constitutions of West Germany and The United States: A Comparative Study”, Michigan Law Review, June 1960, C.58, S.8, s.1091-1184.
KIRATLI, Metin: Anayasa Yargısında Somut Norm Denetimi: İtiraz Yolu,
Sevinç Matbaası, AÜSBFY, Ankara 1966.
KIRATLI, Metin: Alman Federal Anayasa Mahkemesi, Sevinç Matbaası, AÜSBFY, Ankara 1963.
KUBALI, Hüseyin N.: Anayasa Hukuku Dersleri, Kurtulmuş Matbaası, İÜHFY, İstanbul 1971.
NEZİROĞLU, İrfan: Kanun Tasarı ve Teklifl erinin Büyük Millet Meclisinde Yeniden Görüşülmesi: Tekrir-i Müzakere”, AÜHFD, 2007, C.56, S.1, s.165-178.
ONAR, Erdal: 1982 Anayasasında Anayasayı Değiştirme Sorunu, Ankara 1993.
ÖZBUDUN, Ergun: Türk Anayasa Hukuku, 10. B., Yetkin Yayınları, Ankara 2009.
ÖZBUDUN, Ergun,: “Yeni Anayasa Şart Oldu” 23.10.2008, Zaman Gazetesi,
<http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=752377&title=yorum-prof-dr-ergun-ozbudun-yeni-anayasa-sart-oldu&haberSayfa=1>, 30.04.2010.
ÖZBUDUN, Ergun: Türk Anayasa Hukuku, 8. B., Yetkin Yayınları, Ankara 2005.
ÖZBUDUN, Ergun: Çağdaş Türk Politikası, Çev. A. R. Usul, Doğan Kitapçılık, İstanbul 2003.
SAN, Coşkun: Anayasa Değişiklikleri ve Anayasa Gelişmeleri, AİTİAY,
SAN, Coşkun: Anayasa Değişiklikleri ve Anayasa Gelişmeleri, AİTİAY,