İyonize radyasyonlu alanlarda çalışan tüm kişilerin radyasyon maruziyetini belirlemek için izlem yapılmalıdır. Kişisel radyasyon dozunu belirlemede en uygun yöntem kişisel dozimetrelerdir. Dozimetreler, tüm radyasyon uygulama işlemlerinde doz ve doz hızının belirlenmesi amacıyla kullanılmaktadır.
Birinci derece standard dozimetreler: İyon odaları, kalorimetreler ile ± %1 hata ile ölçüm yapılabilmektedir.
Referans –transfer-standard dozimetreler: Fricke, Alanin (EPR), dikromat vs. ile ± %2-3 hata ile ölçüm yapılabilmektedir.
Rutin dozimetreler: Pollimetilmetaakrilat (PMMA), Termolüminesans (TLD) vs. ile ± %2-3 hata ile ölçüm yapılabilmektedir.
Sağlık çalışanlarının maruz kaldığı radyasyon dozları, belirli bir organ veya dokudaki dozu yansıtan eşdeğer doz olarak veya tüm vücut dozunu yansıtan etkin doz olarak rapor edilir. Bu miktarların her ikisi de Sieverts birimi olarak ifade edilir. Bu miktarlar doğrudan ölçülemez ve kişisel dozimetrelerin verilerine dayanarak tahmin edilir.
Uluslararası Radyasyondan Korunma Konseyi (ICRP), radyasyonlu alanlarda çalışanların iki tane kişisel dozimetre kullanılmasını önerir: biri kurşun önlük içine gövdeye, diğeri de yaka veya sol omuz seviyesinde önlük dışına takılmalıdır. Kurşun önlük içine takılan kişisel dozimetre ile tüm vücut dozunun ölçülmesi sağlanırken kurşun önlük dışına takılan kişisel dozimetre ile kurşun önlük dışında kalan vücut kısımlarının (troid, göz merceği, eller
29 vb) aldığı dozların ölçülmesi için kullanılır. Her iki dozimetreden elde edilen veriler kullanılarak etkin doz hesaplanabilir. Etkin doz formülü aşağıda verilmiştir:
Etkin doz = 0,5 Hw + 0,025 Hn
(Hw: Kurşun önlük içine takılan dozimetre değerlerini ve Hn: Kurşun önlük dışına takılan dozimetre değerlerini temsil eder)
Etkin doz hesaplamada yaygın olarak kullanılan bu ve diğer formüller etkin dozu gerçek değerine göre daha yüksek hesaplar. Böylece radyasyon dozunun yüzde yüzü veya alınan dozdan daha fazla tahmin edilerek etkin dozun hafife alınması önlenir. El dozları bilek dozimetre veya yüzük dozimetre kullanılarak da izlenebilir.
Gebelikte alınan radyasyon dozunun sınırlandırılması için, bel seviyesinde kurşun önlük altında dozimetre kullanarak radyasyon maruziyetinin aylık olarak izlenmesi önerilir (Fazel 2020, TAEK 2020f).
2.1.6.1. Radyasyon Doz Limitleri
Mesleki doz limitleri ICRP ve Ulusal Radyasyondan Korunma ve Ölçümler Konseyi (NCRP) tarafından tanımlanmıştır. Avrupa Birliği'nde, etkin doz sınırı ardışık beş yıl toplamında 100 mSv'dir ve herhangi bir yılda 50 mSv'den fazla olmamalıdır. Bu sınır, Amerika Birleşik Devletleri'nde, etkin doz sınırı herhangi bir yılda 50 mSv’dir ve yaşam boyunca alabileceği limit bireyin yaşının 10 mSv ile çarpımı şekilde farklı tarif edilmektedir. Gebe çalışanlar için doz limitlerini, NCRP fetüsün radyasyon maruziyetinin mümkün olduğunca düşük olmasını ve tüm gebelik boyunca 5 mSv, ayda 0,5 mSv’dan daha düşük dozlarla sınırlanmasını önermektedir. ICRP ise 1 mSv’ dan daha düşük bir sınırını önermektedir (Fazel 2020).
Ülkemizde 05.07.2012 tarihinde yayınlanan “Sağlık hizmetlerinde iyonlaştırıcı radyasyon kaynakları ile çalışan personelin radyasyon doz limitleri ve çalışma esasları hakkında yönetmelik” göre radyasyon doz limitleri: etkin doz, göz merceği ve tüm vücut için ardışık beş yıl toplamında 100 mSv ve herhangi bir tek yılda 50 mSv’dır. Bu limitleri geçmeyecek şekilde ayrıca; etkin doz sınırı ayda 2 mSv, el ve ayaklar için eş değer doz sınırı aylık 50 mSv, en yoğun radyasyona maruz kalan 1 cm2’lik alan referans olmak üzere cilt için eş değer doz sınırı aylık 50 mSv’dır.
Hamile personelin yıllık doz limitleri 5272 sayılı Radyasyon Güvenliği Yönetmeliği’nde belirlenmiş toplum için doz limitlerini aşmamalıdır. Radyasyon Güvenliği Yönetmeliği (5272 sayılı-24.03.2000 tarihinde yayınlanan)‘ne göre, radyasyon görevlileri için doz limitleri; etkin doz ardışık beş yılın ortalaması 20 mSv, herhangi bir yılda ise 50 mSv’dir. El ve ayak veya cilt için yıllık eşdeğer doz sınırı 500 mSv, göz merceği için 150 mSv'dir. Cilt için en yüksek radyasyon dozuna maruz kalan 1 cm2'lik alanın eşdeğer dozu, diğer alanların aldığı doza
30 bakılmaksızın ortalama cilt eşdeğer dozu olarak kabul edilir. Toplum üyesi kişiler için doz limiti etkin doz yılda 1 mSv'dir. Özel durumlarda; ardışık beş yılın ortalaması 1 mSv olmak üzere yılda 5 mSv'e kadar izin verilir. Cilt için yıllık eşdeğer doz sınırı 50 mSv, göz merceği için 15 mSv'dir (Tablo 2.10) (5272 sayılı Radyasyon Güvenliği Yönetmeliği 2000, 16332 sayılı Sağlık Hizmetlerinde İyonlaştırıcı Radyasyon Kaynakları İle Çalışan Personelin Radyasyon Doz Limitleri ve Çalışma Esasları Hakkında Yönetmelik 2012).
Tablo 2.12: Radyasyon Görevlileri ve Toplum İçin Radyasyon Doz Limitleri (5272 sayılı Radyasyon Güvenliği Yönetmeliği 2000, 16332 sayılı Sağlık Hizmetlerinde İyonlaştırıcı Radyasyon Kaynakları İle Çalışan Personelin Radyasyon Doz Limitleri ve Çalışma Esasları Hakkında Yönetmelik 2012).
Radyasyon
görevlileri Toplum üyeleri Etkin doz sınırı Ardışık 5 yılın ortalaması 20 mSv 1 mSv
Yıllık 50 mSv 5 mSv
Yıllık Organ Eşdeğer Doz Sınırı
Göz merceği 150 mSv 15 mSv
Deri (cm2) 500 mSv 50 mSv
Eller ve ayaklar 500 mSv 50 mSv
Gebe eşdeğer doz sınırı 1 mSv -
İyi teknik ve uygun koruyucu ekipman kullanan yoğun bir girişimsel operatör tipik olarak yılda 2-4 mSv alır. Yılda 1000 anjiyografi yapan nispeten yüksek iş yükü olan çalışanlar bile, yıllık 20 mSv'lik etkin dozu nadiren aşarlar. Dünya Sağlık Örgütü aylık etkin doz 0,5 mSv'ye veya göz merceğine alınan doz 5 mSv'ye ulaştığında inceleme yapılmasını önermektedir. Radyasyon güvenliği uzmanı veya kalifiye bir tıbbi fizikçi, yüksek dozun nedenini belirlemeli ve çalışanın aldığı dozu makul düzeyde tutmak için doğrudan çalışanla iletişim kurarak önerilerde bulunmalıdır (Fazel 2020).
Kişisel dozimetre ölçümlerinde doz limitlerinin aşılması durumunda araştırmaya, dozimetrenin doğru yerleştirilmesi (örneğin, dozimetrenin koruyucu önlüğün altına yerleştirilmesi) ve başka personel tarafından kullanılmasının dışlanması da dahil olmak üzere dozimetre okumasının geçerliliğinin doğrulanması ile başlar. Okumanın geçerli olduğu düşünülürse bir sonraki adım, yeni bir prosedür türü veya prosedür tekniği veya ekipman ayarlarındaki değişiklikler gibi artan dozu açıklayabilecek çalışma alışkanlıklarındaki değişiklikleri araştırmaktır. Doz aşımının nedeni belirlenir. Çalışana uygun geri bildirim ve eğitim sağlanır. Önerilen değişikliklerin uygulanması izlenir (Fazel 2020).