Psikososyal etmenlerin ölçümü

Bugüne kadar yapılan araştırmalarda çalışan toplumun %15 ile %25’sinin yüksek iş gerilimi olan işlerde çalıştığı saptanmıştır.29 _{Yapılan tez çalışmasında da daha önceki} araştırma toplumlarında saptanan yüksek iş gerilimi sıklıkları ile uyumlu olarak erkeklerin %20’sinin, kadınların ise %18’inin yüksek gerilimli işlerde çalıştığı saptanmıştır. Ancak yaşam boyu iş durumundaki değişimlerin KKH üzerine nasıl bir etki gösterdiği de önemlidir. Whitehall araştırmasında izlem boyunca iki ayrı zamanda ölçüm yapılmış ve sürekli düşük iş kontrolüne maruz kalanlar ve düşük iş kontrolünden yüksek iş kontrolüne geçenlerde sürekli yüksek iş kontrolüne maruz kalanlara göre KKH riskinin anlamlı olarak yüksek olduğu saptanmıştır. Bu bulgular psikososyal etmenlere maruziyetin çalışma yaşamı boyunca etkisinin, sıklığının ve yoğunluğunun birlikte değerlendirilmesi gerektiğini düşündürmektedir.142 _{Yapılan tez} çalışmasında psikosoyal etmenlerin ölçümü bir kez yapılmıştır. Ayrıca KKH risk etmenleri ölçümü psikosoyal etmenlerin ölçümünü öncelemiştir.

Yapılan tez çalışmasında, psikososyal etmenler katılımcının kendi görüşleri alınarak öznel olarak değerlendirilmiştir. Bu durum kişilerin kendi öznel durumlarını nasıl algıladıklarını değerlendirdiği için bir yan tutmaya neden olmuş olabilir. Kişilerin çalıştıkları işin ve iş ortamının değerlendirildiği psikososyal etmenleri nesnel olarak ölçüldüğü araştırmalar da bulunmaktadır. Ancak yapılan araştırmalarda nesnel ölçümlerle algıda iş gerilimi ölçümleri arasında KKH riski üzerine etkisi açısından bir fark olmadığı saptanmıştır. 143

İş gerilimi ve KKH arasındaki ilişkinin gücünün yaş ile değişebileceğine dair görüşler bulunmaktadır.144 _{Yukarıdaki araştırmada; 30-54 yaş grubu yüksek gerilimli işlerde} çalışan erkeklerde düşük gerilimli işlerde çalışanlara göre AMI insidansının %45 daha fazla olduğu bulunmuştur. Aynı oran 55-64 yaş grubu erkeklerde %11’dir. Sosyoekonomik duruma göre düzeltme yapıldığında genç erkeklerde bu oran %31’e düşmüş, ancak yaşlı erkeklerde ilişki anlamlılığını yitirmiştir. Ayrıca düşük işte karar verme serbestliği ve düşük sosyal destek için olan RR’ler genç erkeklerde yaşlılara göre daha yüksek bulunmuştur. Yapılan tez çalışmasında yaşlılar araştırmaya

73

alınmamıştır. Ancak örnek seçmede yukarıda sözü edilen seçmede yan tutmalar nedeniyle örnekte sağlıklı işçi etkisinin görülmesi yüksek bir olasılıktır. Bu durum psikososyal etmenler ile ilişkinin daha düşük tahmin edilmesine neden olmuş olabilir.

Yapılan araştırmalarda Karasek’in iş yükü-kontrol modelinin bazı kısıtlılıklarının olduğu belirtilmektedir.11 _{Bu modelde işteki psikolojik basıncın ölçülmesi için sadece} yüksek iş yükü ve düşük iş kontrolü değişkenleri kullanılmaktadır. Düşük gelir, tehlikeli çalışma ortamı ya da iş güvenliği gibi stresin olası diğer kaynakları gözardı edilmektedir. Ayrıca stres sadece işteki nesnel koşullar ile değil, aynı zamanda stresle başetmeyi belirleyen kişisel özellikler ile de ilişkilidir. Modelin bir diğer kısıtlılığı ise sadece çalışmakta olan kişilere uygulanabilir olmasıdır. Bu durum sağlık işçi etkisinin yapılan her araştırmada olası bir yan tutmaya neden olabileceğini düşündürmektedir. Karasek modelinin çalışma yaşamı dışındaki kişilere uygulanıp tüm topluma genellenebilir hale getirilmesi önemlidir.69

İşteki stresin ölçümü için Karasek’in iş yükü-kontrol modelinden başka yaygın olarak kullanılan modeller bulunmaktadır. Bunlardan en önemlisi ödül-çaba modelidir. Yapılan bazı araştırmalarda iş yükü-kontrol modeliyle anlamlı sonuçlar bulunamazken, ödül-çaba modeli ile ölçülen stresin KKH üzerine pozitif etkisi olduğu saptanmıştır. Whitehall II projesinin verileri ile yapılan bir araştırmada,145 _{iş gerilimi ile} KKH riski arasında anlamlı bir sonuç bulunmazken, ödül-çaba modelinde düşük ödül ve yüksek çaba ile çalışanlarda yüksek ödül ve düşük çabayla çalışanlara göre 2.68 (%95 GA: 1.46-4.91) kat daha fazla KKH insidansı saptanmıştır. Mesleksel duruma göre yapılan düzeltme sonrasında da OR’daki çok küçük bir değişiklikle ilişki anlamlılığını sürdürmüştür [OR: 2.52 (1.36-4.65)]. Ayrıca aynı araştırmada iş kontrolünün ve ödül çaba dengesizliğinin birbirinden bağımsız olarak KKH insidansını etkilediği saptanmıştır. Ödül-çaba modeli daha çok çalışma koşullarının kişisel algısı ve değerlendirmesini ölçerken, iş gerilimi modeli daha çok nesnel çalışma koşullarını ölçmektedir. Bu iki modelin birlikte ele alındığı yeni modellerin oluşturulması iş stresinin ölçümünde daha doğru sonuçlar alınmasını sağlayabileceği düşünülmektedir. Özellikle mavi yakalı ve beyaz yakalı çalışanların birlikte

74

değerlendirildiği toplum tabanlı çalışmalarda ödül-çaba modeli ile birlikte stres ölçümü yapılması uygun olabilir.

Yapılan tez çalışmasında, iş gerilimi ve bileşenlerinin yüksek ve düşük kategorilerinin belirlenmesinde ortanca değerler kullanılmıştır. Farklı kesim noktalarıyla daha duyarlı ölçümlerin yapılması daha kesin sonuçların alınmasını sağlayabilir. Ancak araştırma örneğinin gücü tertil ya da çeyreklere göre kategorize etmek için yeterli olmamıştır.

7.3.4 KarıĢtırıcı etmenler ve etkileĢim

Yapılan tez çalışmasında araştırmanın örneği sayıca yetersiz olduğu için cinsiyete ve sosyoekonomik duruma göre tabakalandırılarak çözümlemeler yapılamamıştır. Ancak eğitim, mesleksel durum ve cinsiyete göre düzeltmeler ile bulgular sunulmuştur. Yapılan araştırmalarda tabakalandırılarak yapılan çözümlemelerde farklı bulgular elde edildiğine dair kanıtlar bulunmaktadır. Olası etki değiştirici değişkenler (davranışsal risk etmenleri, çalışma saatleri vb) ile etkileşime de araştırmanın gücü yetersiz olduğu için bakılamamıştır.