Psikiyatri hastalarında tedaviye uyum

Günümüzde halen gerek dünyada gerekse Türkiye’de psikiyatri hastalarının ilaç tedavisine uyum sağlamaları ile ilgili sorunlar yaşanmaktadır. Türkiye’de psikiyatri hastalarının akut dönemde hastaneye yatırılarak tedavilerinin yapıldığı, taburculuktan sonra takiplerin yapılmadığı, hastanın tekrar atak geçirinceye kadar aile ile birlikte yaşamına devam ettiği bilinmektedir [19].

Tedaviye uyum hastanın, sağlık çalışanları tarafından uygun şekilde planlanan tedavisini, kabul edip bu tedaviyi uygulamasıdır. Bir tedavi planına başlayıp onu bitirmek, kontrollere düzenli katılım sağlamak, ilaçları söylenen miktarda ve dozda, uygun saatte almak, yaşam tarzını hastalığa göre düzenlemek, hastalığı yönetmek tedaviye uyumun başlıca öğeleridir [110].

Hastanın tedaviye uyumunu gerçekleştirmek için bireye, hayatını hastalığı ile nasıl sürdürebileceğinin ve hastalığın oluşturduğu sorunlar ile nasıl başa çıkabileceğinin

anlatılması gerekir. Bunun için hastanın kendisinin ve ailesinin, hastalık, bakım ve tedavi olanakları konusunda bilgilendirilmesi gerekir. Çünkü hasta, hastalığına ve tedavisine ilişkin doğru bilgi almazsa ya da tedavinin ne kadar önemli olduğunu kavrayamazsa tedaviye uyum sağlayamayacaktır [127]. Ruhsal bozukluğu olan kişilerde tedaviye uyum sağlayamamanın, fiziksel hastalığa sahip kişilere göre daha yüksek olduğu ve tedaviye uyumu zorlaştıran sebeplerin birçoğunun kontrol altına alınabilir özellikte olduğu söylenmektedir [118,119].

Tedaviye uyum gösterememenin birçok sebebi bulunmaktadır. Bunlar; tedavi planının karmaşık olması, ilaçların gösterdiği yan etkiler, hastaların ilaç tedavisi konusundaki bilgi eksiklikleri, hastanın ilacın fayda göstereceğine inanmaması, ilaca yönelik daha önce yaşanan olumsuz sonuçların olması, ilacın bağımlılık yapıp bırakılamayacağına yönelik yaşanan tedirginlik, tedavi ekibi ile iletişim kuramama gibi nedenlerdir [117]. Psikiyatri hastaları, hastalığın nüksettiği zamanlarda tedavi almak istemeyebilir ya da yapılan tedavinin faydalı olmadığı düşüncesine sahip olarak tedaviyi reddedebilirler [121]. Bu yüzden hastalığın ve tedavinin özellikleri ilaç uyumunda önemli rol almaktadır. Kronik psikiyatrik bir hastalık kişinin hayatında değişikliklere, her açıdan yaşanan kayıplara ve başkalarına bağımlı hale gelmesine neden olduğundan uyumla ilgili sorunlar yaşanabilir [116].

Kronik psikiyatrik hastalıklarda tedaviye uyumsuzluğa sık rastlanılmakta, bunun sonucu olarak da hastanın iyilik süresi kısalmakta ve tekrarlı hastane yatışları meydana gelmektedir [117]. Tedaviye uyum gösterememe, hastalık semptomlarının düzelmemesi, tekrarı olan hastane yatışları, hastanede yatış sürecinin uzaması ve dolayısıyla tedavi maliyetinin artması, hastalığın kronik hale gelmesiyle zamanla gelişen iş gücündeki kayıplar, aileye fazlaca yük olurken, sağlık kurumlarına ise hem zaman ve hem de enerji kaybı olarak olumsuz şekilde yansımaktadır [25,118].

Tedaviye uyumu sağlayabilmek için uyumu etkileyecek sebepleri anlamak gerekmektedir. Ruh sağlığı sorunlarında hastalığın inkârı ve ilaçların oluşturduğu yan etkiler bunlar arasında en fazla bilinenlerdir [106,107]. Psikiyatrik bozukluk tanısı alan hastalarda ilaca uyumsuzluk göstermenin sebepleri içinde, hastanın hastalığa karşı içgörüsünün yetersiz olması, ilaç kullanımına yönelik duyduğu tedirginlikler, hastalığın süreci, ilaçlara bağlı ortaya çıkan yan etkiler, sosyal ve çevresel desteğin azlığı,

ekonomik sıkıntılar, tedaviyi yanlış yorumlama veya tedaviye karşı yetersiz bilgilenme, yaşanılan ortamın ya da tedavi görülen hastanenin elverişsiz durumu, hastanın ve çevresinin ilaç tedavisine ve ruhsal bozukluğa yönelik tutumu, ilaç kullanımının toplum içinde yarattığı önyargılar, kültürel inançlar (özellikle yaşadığımız toplumda sık görülen medyum, şifacı, hoca gibi insanlardan istenen yardım) gelmektedir [25,26,113].

Aynı anda birkaç hastalığın varlığı da tedavi uyum düzeyini düşürebilmektedir [122]. Psikiyatrik hastalıkların tedavisinde hem ilaçlı tedavi hem de ilaçlı olmayan sosyal destekli tedaviler uygulanabilmektedir. İlaçlı tedavide kullanılan ilaçların ağır yan etkileri iyileşmeye olan inancın azalmasına ve tedaviye olan uyum düzeyinin düşmesine sebep olmaktadır [25]. Tedaviye daha önceden uyum sağlamamış olmak da, sonradan gösterilecek uyumsuzluğun nedenidir. Bireyin, hastalık ve ilaç kullanımıyla ilgili inançları ve önerilen tedaviye uyumu kişilik özellikleri yönünde değişmektedir. Özellikle narsistik ve paranoid kişilik özelliklerinde olanların tedaviye uyumu olumsuz yönde gelişmektedir [26].

Psikiyatride tedaviye uyumsuzluk klinik uygulamalarda çok sık görülen ve hastanın tekrar hastaneye yatışını gerektiren önemli bir problemdir [111]. Tedaviye uyumsuzluk reçete edilen ilaçları kullanmamak ya da zamanına uymayarak dikkatsiz-düzensiz kullanmak, reçete edilmeyen ve çevreden önerilen ilaçları alıp kullanmak, randevulara düzenli gelmemek ve bunun gibi davranışlarda bulunmaktır [112]. İçselleştirilmiş damgalama hasta ile ilgili bir diğer tedaviye uyumsuzluk sebebidir ve tedaviye uyum sürecini uzatarak; kişinin benlik saygısını ve öz yeterliliğini olumsuz olarak etkilemektedir [86,108]. Yıldırım ve ark.[108] yaptıkları çalışmada, içselleştirilmiş damgalama düzeyinin hasta ile tedaviye uyum işbirliğini olumsuz yönde etkilediğini saptamıştır.

Literatürde çevre ile ilişkili faktörlerden, hastanın sosyal destek algısının da yine tedaviye uyumu etkilediği belirtilmiştir [19,109]. Sosyal destek iyileşmeyi gerçekleştirmede anlamlı bir güçtür. Yeterli sosyal destek sağlığın korunmasını, geliştirilmesini, hastalıkların tedavisini ve rehabilitasyonunu olumlu açıdan etkileyerek hastalık sürecinde uyumu sağlamakta, sosyal izolasyonu azaltarak hastaların yaşam kalitesini artırmaktadır. Aile ve sosyal destek konusunda yaşanan aksaklıklar ilaç uyum problemlerine ve tedavide olumsuz durumlara yol açmaktadır [19]. Kelleci ve Ata’nın

yaptığı araştırmada, arkadaş ve özel birinin desteğini alan hastaların ilaç uyum düzeylerinin daha yüksek olduğu belirtilmiş [19], Aylaz ve Kılınç yaptığı çalışmada psikiyatri hastalarında sosyal desteği olanların olmayanlara göre tedavi uyumunun daha yüksek olduğu bulunmuştur [124].

Psikiyatri hastalarında tedaviye uyum düzeyini yükseltmek için bazı yöntemler kullanılmaktadır. Bu yöntemlerin başında bilişsel davranışçı tedavi, psikoeğitim, sosyal beceri eğitimi, motivasyonal görüşme, aile girişimleri ve tedavi uyum programları gibi hastayı destekleyici eğitimler gelmektedir [123].