Profesyonelleşme Kavramı ile İlgili İşlevsel Yaklaşımlar

Meslek sahipleri farklı işlevleri ve özellikleri sayesinde toplum içerisinde farklı konumlara sahiptir. Profesyonelleşme kavramı, temelinde meslek olma sürecini ifade eder. Meslekler sosyolojisinin oluşmasıyla meslek kavramı üzerine çeşitli yorumlar getiren düşünürler, mesleklerin meslek olma ve profesyonelleşme süreçlerine yönelik çeşitli kriterler öne sürmüşlerdir. Profesyonelleşme süreçlerini yapısalcı-işlevselci kuramlardan

yola çıkarak inceleyen bazı yazarlar, meslekleri ekonomik ilişkilerden çok toplumsal değerler çerçevesinde incelemişlerdir (Aldridge ve Evetts, 2003; Auster, 1996; Barber, 1963; Engel, 1970; Imse, 1962; Parkan, 2008; Wilensky, 1964).

Bir meslek olarak gazeteciliği incelediği çalışmasında Drewry (1930), mesleğin dört ilke gerektirdiğini belirtmektedir: mesleki uzmanlık bilgisi, mesleki etik kuralları, mesleğin icrası için ehliyet, hesap verebilirlik (s. 196). Imse de, bir mesleğin oluşumunda temel faktörler ve yan faktörler olduğunu öne sürmüştür (aktaran Haywood-Farmer ve Stuart, 1990: 337). Bu temel faktörler: uzmanlaşmış bilgi, meslek için gerekli entelektüel eğitim, bireysel yargılama yetisiyle hareket edebilme, başkalarının yaşamlarıyla ilgili uygulanabilir bilgi üretebilmedir. Meslek kavramını karakterize eden yan faktörler ise: mesleki etik kuralları, kamusal fayda, özdenetim yani kendi kendini örgütleme eğilimidir.

Bir uğraşın toplum tarafından değer gördüğüne karar verme süreci sanıldığı kadar kolay değildir (Auster, 1996: 113). Bu nedenle bu meslek değerlendirme sürecinin birkaç kriter üzerinden düşünülmesinin daha anlamlı olacağını söyleyen Auster, Greenwood‟un mesleği tanımlamak için oluşturduğu beş kritere dikkat çeker (aktaran Auster, 1996, s. 114-115): sistematik teorik bilgi, mesleki otorite, meslek topluluğunun onayı, mesleki etik kuralları ve mesleki kültür.

Mesleğin pratike edilebilmesi için kişinin teorik bir bilgi geçmişine sahip olması gereklidir. Mesleğin icra edildiği süre boyunca kişinin bu teorik bilgi

geçmişini güncellemesi ve sürekli kendini geliştirmesi önemlidir. Mesleğin oluşumunda kamu tarafından mesleğe biçilen değer ve konumdan daha önce bahsetmiştik. Bu bağlamda, mesleği icra eden kişinin kendi alanında kamu tarafından uzman olarak görülmesi, mesleğin geçerliliğini belirlemede önemli bir rol oynamaktadır. Mesleki kültür, meslek içi jargonun, standartların ve dilin oluşuna dikkat çekmektedir. Mesleki örgütünün ve topluluk kodlarının varlığı hem mesleğe girişte uygulanacak kontrol açısından hem de meslek grubu için uygulanacak etik kuralları belirleme ve kontrolünü sağlama açısından gereklidir (aktaran Auster, 1996, s. 114-115).

Parkan da (2008), kendinden önceki araştırmacılardan hareketle (Carr-Saunders ve Wilson, 1964; Ciulla, 2000; Hammer, 1996) bir mesleği meslek yapan bazı kriterler olduğunu söyler (s. 78): Mesleği uygulamak için edinilecek resmi eğitim, eğitim sonrası devam eden araştırma ve gelişme süreci, mesleği uygularken dikkat edilecek etik kuralların varlığı ve bu kurallara uygunluğu denetleyecek meslek örgütünün varlığı, sosyal sorumluluk bilinci, mesleği bir iş değil kariyer olarak görerek meslekle öznel bir ilişki içinde olma durumu ve mesleki uygulamalarda özerklik.

Özetle konu hakkında düşünen pek çok akademisyenin, benzer kriterlerden bahsettiği, sadece arada küçük bazı farklılıklar olduğu görülmektedir. Genel anlamda, bir uğraşın meslek olabilmesi için gerekli kriterlerin; mesleki uzmanlık bilgisi ve bu bilginin devam eden eğitim süreci ile geliştirilmesi, sosyal sorumluluk bilinci, etik kuralların varlığı, özerklik, birleştirici ve denetleyici bir meslek örgütünün varlığı olduğu söylenebilir. Durkheim (1950), meslek kavramları açısından önem arz eden “etik”

kavramına dikkat çekerken, toplumsal bir iş için etik disiplin olmadan var olmanın mümkün olmadığını söyler ve toplumsal işler için profesyonel etik kodların oluşmasının gerekli olduğunu belirtir (s. 130-134).

Carr-Saunders ve Wilson, The Professions adlı çalışmalarında profesyonel olmanın kamu yararına hizmet etmek olduğunu söylerken (aktaran Aldridge ve Evetts, 2003: 561), Professional Ethics and Civic

Morals adlı çalışmasında Durkheim, profesyonelleşmeyi mesleki üyeliğe

dayanan erdemli bir topluluk olarak tanımlamaktadır (aktaran Aldridge ve Evetts, 2003: 548).

Profesyonelleşmenin bir derecelendirme meselesi olduğunu iddia eden Barber (1963), mesleki uygulamalarda profesyonelleşmenin ölçülmesinde dört temel bakış açısı önermektedir (s. 46):

“Yüksek derecede genel ve sistematik bir bilgi, bireysel çıkarlardan çok toplumsal çıkarlara yönelme, işteki toplumsallaşma süreci içerisinde ve uzmanların kendilerinin gönüllü olarak kurdukları ve işlettikleri dernekler aracılığıyla oluşturdukları etik kurallar sayesinde meslek pratiğini kontrol etme eğilimi ve işteki başarıları sembolize eden (para veren ya da manevi olarak onurlandıran) bir ödül sisteminin varlığı.”

Profesyonel davranışı bu dört temel özellik aracılığıyla tanımlayan Barber (1963), en profesyonel davranışın bu dört özelliği de en uygun bir biçimde gerçekleştiren davranış olacağını söyler (s. 48).

Bir uğraşın profesyonelleşmesi, yani meslek olabilmesi için, ölçüt olabilecek ilkeleri biraz daha genişleten Engel (1970), bu doğrultuda şu

ögelere dikkat çeker (s. 19-20): İyi tanımlanmış mesleki disiplin, resmi eğitim süreçleri, yerleşmiş eğitim standartları, meslek içi dayanışma, mesleki etik kodlar, lisans ve akreditasyon, diğer meslekler ve kamu tarafından kabul görme, mesleki araştırma ve geliştirmenin yaygınlaştırılması, mesleğe giriş yapanların denetimi, meslek içi hiyerarşi sistemi. Wilensky (1964), bir uğraşın meslek olabilmesi için, meslekleşme yönünde bir süreçten ve bu süreç içerisinde çeşitli aşamaların varlığından söz eder (s. 143). Uğraşın tam zamanlı uygulanması ile başlayan bu süreç, resmi ve kurumsallaşmış bir eğitim süreci ile meslek alanında yapılan ileriye dönük akademik araştırmalarla devam eder; meslek örgütlerinin kurulması ile meslek uygulamalarında uyulması gereken mesleki etik kodlar oluşturulur ve bunların kontrolünün sağlanmasıyla süreç tamamlanır. Haywood-Farmer ve Stuart (1990), mesleki profesyonelliği ölçme üzerine dört ana faktörden bahsetmişlerdir (s. 344). Meslekler sosyolojisi alanında çalışmış çeşitli yazarların eserlerinden (Hrebiniak, 1974; Bell, 1966; Grimes vd., 1972; Imse, 1962; Millerson, 1964) hareket ederek oluşturdukları bu çalışmada bulunan dört faktör şunlardır: görev bağımsızlığı, sıkı denetim, kural ve düzenlemeleri içinde barındıran mesleki özerklik; bilgi tabanı; sosyal rol ve etki; üstünlük.