Proaktif Davranış Kavramı

Proaktivite konusundaki araştırmaları ile bilinen (Bateman ve Crant, 1993) proaktiviteyi, mensubu oldukları topluluğu istekleri doğrultusunda yönlendirebilmek maksadı ile bireyleri reaksiyon göstermeye ve girişimde bulunmaya teşvik eden ruhsal yapı olarak tanımlamışlardır. Tosun (2012) ise, proaktiviteyi; bireylerin ileride karşılarına çıkabilecek olaylar henüz oluşmadan reaksiyon göstererek bu olayları kontrol altına alma veya durumu lehine çevirme gayreti olarak tanımlamıştır.

Baltaş’a (2003) göre proaktif davranış gösteremeyen kişiler başarıyı; yoğun bir iş takvimine uymak, bir projeyi bütçesinin altında bir maliyetle tamamlamak, işte ya da sporda bir başarı kazanmak olarak tanımlarlar. Ancak bu davranışlar bir değişimi içermez. Buna karşılık proaktif kişiler ya kendi işlerini kurarlar, ya bir değişime önderlik ederler ya da büyük kuruluşların içinde girişimci faaliyetlerde bulunurlar. Aynı zamanda proaktif bireyler başarıyı geleceğe yönelik ve değişim yaratmakla eşanlamlı görür. Bu doğrultuda Crant’da (2000) proaktif davranışı, inisiyatif alarak hâlihazırdaki şartları iyileştirmek veya yeni şartlar yaratmak, başka bir ifadeyle hâlihazırdaki şartları kabul etmek yerine mevcut sisteme baş kaldırmak olarak tanımlamaktadır.

Bireylerin iş hayatlarında ihtiyaç duydukları özgürlük ve yetkinin tanınması, onları proaktif davranış göstermek için teşvik etmektedir. Böylece bireyin proaktif davranış sergileyebilmesi için uygun ortam oluşması sağlanacaktır. Şüphesiz oluşturulmak istenen bu ortam sınırsız özgürlük ve yetkiye sahip olmak anlamına gelmemektedir. Dolayısıyla bu durumda yöneticilerin işlerin gereklerine göre sınırları en rasyonel şekilde belirlemeleri ve çalışanlara doğru aktarmaları gerekmektedir (Bateman ve Crant, 1999). Aksi takdirde çalışanların gelişigüzel inisiyatif kullanması, faaliyete geçmesi ve bir değişim yaratmaya çalışması, işletmenin politik iç dengesinin ve ikliminin bozulmasına neden olur (Baltaş, 2003).

45

fırsatları lehine kullanarak harekete geçen kişidir. Ayrıca bu bireyler iş süreçlerinde karşılarına çıkabilecek aksaklıkları önceden tespit eder, bu aksaklıkların neden olabileceği olumsuz sonuçları gerekli tedbirleri alarak önler ve gelişim odaklı değişimin temelini oluşturan davranışlar sergiler (Bateman ve Crant, 1999). Ancak sonuçları değiştiren her davranış da proaktif davranış değildir. Sonuçları rastlantısal olarak değiştirmek, gerçeğin kendisini değil algılanışını değiştirmek, ya da eylemlerin sayısını artırmak proaktif davranış sayılmaz. İnsanların "bilerek, isteyerek ve doğrudan doğruya yeni koşullar oluşturmaları ya da mevcut durumu değiştirmeleri" gerçek proaktif davranıştır (Baltaş, 2003).

Bateman and Crant (1999) girişimci ve şirket yöneticileri arasında yapmış oldukları araştırmalar sonucunda proaktif davranışların nasıl olması gerektiğini aşağıdaki şekilde sıralamışlardır:

 Devamlı arayış içerisinde olarak değişim için fırsat kollamak,  Etkili değişim odaklı hedefler koymak,

 Muhtemel problemleri erken tahmin etmek ve önlemek,  Yeni şeyler üretmek veya yeni bir şekilde üretmek,  Harekete geçmek, ısrarcı ve azimli olmak,

 Sonuç odaklı girişimde bulunmak.

2.7.5.2. Proaktif Kişilik

Bateman and Crant (1993) proaktif kişiliğe sahip bireyleri, içinde bulunulan vaziyetin gereklerinden bağımsız olarak pozitif değişime tesir eden insanlar olarak tanımlamaktadırlar. Proaktif kişilik özellikleri gösteren bireyler, karşılarına çıkabilecek fırsatları iyi takip ederek ve inisiyatif almaktan kaçınmadan sonuç odaklı hareket ederler. Bu durumun aksine proaktif kişilik özelliği göstermeyen bireyler daha pasif bir davranış sergilemektedirler. Önlerine çıkan fırsatlardan yararlanmak bir yana, bu fırsatların farkına bile varmazlar ve çevresel koşullar ile diğer bireylerin etkisinde kalarak, kendilerini olayların akışına bırakmışlardır. Kısaca Crant (2000) proaktif kişiliği, hâlihazırdaki şartları iyileştirmek veya yeni imkânlar ortaya çıkarmak için inisiyatif almak olarak tanımlamış ve hâlihazırdaki duruma ayak uydurmak yerine statükoya karşı gelmek ile ilişkilendirmektedir.

46

Proaktif kişilik güçlü içsel motivasyona sahip bir kişilik özelliğidir. Proaktif kişilik özelliklerine sahip olan bireyler, içsel ya da dışsal kısıtlamalarla kendini kısıtlamadan hedeflerine ulaşana kadar azimle çaba gösterirler (Presbitero, 2015). Crant’a (2000) göre proaktif olmayan bireyler proaktif olanlara göre zıt hareket tarzları sergilerler, teşebbüse geçmek bir yana fırsatları bile tespit etmeyi beceremezler. Proaktif olmayan bireyler reaktif ve pasiftirler ve değişiklik yaratmak yerine içinde bulundukları şartlara ayak uydurmayı tercih ederler.

Locke ve Latham (2002) proaktif kişiliği güçlü kişilik tanımları ile bağdaştırırlar. Bu tanıma göre, güçlü kişilik özelliğine sahip bireyler zayıf bireylere nazaran daha az standartlara bağlı kalırlar (Tosun, 2012). Güçlü kişiler karşılarına çıkan zorlukların üstesinden gelebilmek için farklı çözümler ararlar ve başarı elde edebilmek için hedef odaklı hareket ederler. Bu doğrultuda proaktif kişilik özelliği gösteren bireylerin diğerleriyle karşılaştırıldığında daha yüksek iç disipline sahip oldukları görülmüştür. Sorumluluktan kaçmazlar ve inisiyatif alırlar. Parker and Collins (2010), proaktif kişilik özelliklerini en iyi açıklayan davranışları; sorumluluk alma, dile getirme, sorun önleme ve bireysel yenilikçilik olarak belirtmektedir. Dolayısıyla bu davranışları sergileyen bireyler örgütün içindeki değişimi tetikleyen ve kontrolü elinde bulunduran proaktif kişilerdir (Parker ve Collins, 2010).

Durumsal zorluklara boyun eğmeden kendi çevresinde pozitif bir değişiklik yaratan bireyler proaktif kişiler olarak isimlendirilmektedir (Seibert ve Kraimer, 2001). Bu kişiler, pasif davranışlar sergileyerek çevresel şartlar ve olayların etkisinde kalan bireylerin tersine özümsenmiş ve pozitif değişim odaklı değerler tarafından yönetilmektedir. Reaktif bireyler beklenmedik bir olayla karşı karşıya geldiğinde konuyu irdelemeden hızla karar verip, harekete geçerken, proaktif bireyler konuyu irdeledikten sonra harekete geçip, geçmeme arasında seçme özgürlüğünü kullanmaya önem verir. Amaçlarına ulaşabilmek için harekete geçtiklerinde istedikleri sonuca ulaşana kadar yılmadan çaba gösterirler. Dolayısıyla hedef odaklı hareket etmektedirler (Covey, 2010).

Modern psikolojide insan kişiliğinin boyutlarını açıklamak için sıkça tercih edilen ve Büyük Beşli olarak da bilinen Beş Faktör Kişilik Modeli’ne ek olarak

47

proaktif kişilik yapısının örgütsel davranışa olan etkisinin incelenmesi artarak önem kazanmaktadır (Seibert ve Kraimer, 2001). Bu nedenle kişilik özellikleri ile ilgili bu iki kavramın bir birleri ile olan ilişkileri önem arz etmektedir.

2.7.5.3. Proaktif Kişilik Özellikleri’nin Beş Faktör Kişilik Özellikleri ile